Jeden z najbardziej cenionych dzisiaj naukowców zajmujących się badaniem mózgu - Antonio Damasio jest zdania, że funkcjonowanie w społeczeństwie jest czymś bardzo złożonym i wymaga stale koniecznej dla optymalnego poziomu tegoż funkcjonowania umiejętności podejmowania właściwych w danych warunkach decyzji. Ta przestrzeń życia każdego człowieka jest w istocie zawsze bardziej skomplikowana niż wszelkie sztuczne warunki laboratorium psychologicznego, a podejmowanie decyzji w tego typu okolicznościach jest procesem wymagającym bardzo wielu różnych zdolności i właściwości mózgu. Jednostka kieruje się przede wszystkim chęcią jak najsprawniejszego dostosowania się do środowiska, które stale się zmienia, musi być w stanie w każdym momencie znaleźć odpowiednią dla siebie alternatywę, która gwarantuje przynajmniej utrzymanie dotychczasowych warunków życia, a jeśli to możliwe — ich polepszenie. Z innej strony, należy brać pod uwagę, że każda jednostka stanowi niepowtarzalne indywiduum i dla każdej optymalne warunki życia mogą znaczyć coś zupełnie innego. Powstaje zatem pytanie: co jest podstawą umiejętności podejmowania właśnie takich decyzji w takich właśnie warunkach? Jak funkcjonuje ludzki mózg, że ma często możliwość bardzo szybkiego podjęcia słusznej decyzji w tak złożonych okolicznościach jak dziedzina przestrzeni osobistej i społecznej? Na te pytania stara się odpowiedzieć hipoteza markera somatycznego Antonio Damasio.

Autor hipotezy markerów somatycznych ukazuje całkiem nowy obraz tego, co nazywamy racjonalnością. Uważa on, że „działanie popędów biologicznych, stanów ciała oraz emocji jest prawdopodobnie konieczną podstawą racjonalności" (Damasio, 1999, s. 228). Procesy emocjonalne, odczucia somatyczne są według niego podstawą dzięki której człowiek podejmuje swoje ważkie decyzje. Dzieje się to za pośrednictwem markerów somatycznych.

Przez całe życie jednostka przeżywa różnorakie stany emocjonalne, które są odpowiedziami organizmu na sytuacje w jakich się znalazł. Towarzyszą im wszelkiego rodzaju „odczucia trzewne", które można traktować jako czysto biologiczne odzwierciedlenie tych stanów. "Zanim twój umysł zacznie zmierzać ku rozwiązaniu problemu, dzieje się w nim coś istotnego: gdy na myśl przychodzą złe skutki danej decyzji — nawet gdy dzieje się to tylko przez mgnienie oka — doświadczasz nieprzyjemnego uczucia w trzewiach. Ponieważ owo odczucie odnosi się do ciała i sygnalizuje pojawienie się określonego uczucia nazwałem to zjawisko markerem somatycznym (..)" (Damasio, 1999, s. 200). Markery upraszczają cały proces decyzyjny dostarczając mózgowi podpowiedzi w postaci stanów emocjonalno-somatycznych, które są wskazówką ukierunkowującą pracę psychiki na takie a nie inne rozwiązanie, co więcej, przy rozważaniu różnych scenariuszy, które reprezentują różne możliwe rozwiązania, markery wzmagają procesy uwagi i pamięć operacyjną, zwiększając jeszcze prawdopodobieństwo trafności i efektywności procesów decyzyjnych. „Można powiedzieć, że markery somatyczne to specjalne rodzaje uczuć generowanych na podstawie wtórnych emocji. Te emocje i uczucia zostały połączone w procesie uczenia się z przewidywalnymi przyszłymi skutkami pewnych scenariuszy rozwoju wypadków. Gdy negatywny marker somatyczny zostaje zestawiony z określonym przyszłym skutkiem danego działania staje się dzwonkiem alarmowym. Kiedy natomiast dokona się takie zestawienia z markerem pozytywnym, staje się on bodźcem zachęty" (Damasio, 1999, s. 201).

Markery somatyczne są umiejscowione w obwodach neuronowych znajdujących się w korze przedczołowej. Pozostaje zatem tylko krótkie zaprezentowanie tego, co dzieje się z pacjentem z uszkodzeniem tych okolic. Stan emocjonalno-somatyczny, pozytywny lub negatywny staje się wyznacznikiem wartości tego co jest przyczyną wystąpienia takiego stanu. To on jest także czynnikiem, na podstawie którego dokonuje się w psychice ukierunkowywanie i porządkowanie procesów decyzyjnych. Jednocześnie, stany te są wyjątkowo indywidualnymi przeżyciami, dlatego też każda jednostka może posiadać odmienne od innych jednostek standardy (tu — markery somatyczne), które w zupełnie indywidualny sposób modulują dokonywane wybory. Wszystko co umożliwia zdrowemu organizmowi sprawne działanie w społeczeństwie — ma do tego psychobiologiczne podstawy w postaci markerów; z drugiej zaś strony każda jednostka może działać w sposób odmienny i dokonywać odmiennych wyborów w swych decyzjach, mimo tego, że nadal będą one adekwatne i przez nią uznane za najlepsze w danych okolicznościach. Ponieważ obszary te są neuronalną podstawą procesów ukierunkowujących zachowanie, to można sądzić, że pacjenci z uszkodzeniami struktur przedczołowych nie będą sprawnie funkcjonować (lub będzie to przynajmniej znacznie utrudnione) w sferach społecznej i osobistej, co więcej, ich decyzje życiowe narażone są na zupełną przypadkowość a zachowanie stanie się nieadekwatne. I tak też właśnie jest. Hipoteza markera somatycznego pozwala wyjaśnić specyficzne zachowania, które są obserwowane u tych pacjentów takie jak: zaburzenia osobowości, agresywność, specyficzna nieporadność życiowa, która występuje mimo zachowania podstawowych sprawności poznawczych, nieumiejętność kierowania się wcześniej istniejącymi u danej osoby zasadami działania i normami. Z drugiej strony koniecznie należy dostrzec, że swoista utrata racjonalności działania wcale nie musi być spowodowana spadkiem wydolności procesów poznawczych (choć oczywiście jest to możliwe), ale właśnie utratą kontaktu ze swym bagażem doświadczeń emocjonalnych, znaczy to więc, że opis sprawnie funkcjonującej psychiki i osobowości nie może zatrzymać się na analizie procesów poznawczych - pacjenci z dysfunkcjami struktur przedczołowych i orbitalnych z reguły mają je zachowane — musi uwzględniać czynniki emocjonalne, motywacyjne i somatyczne. Dopóki dana hipoteza przedstawia człowieka, który w swym działaniu kieruje się tylko „żelazną logiką i umysłem", przedstawia właśnie takiego pacjenta.

Neurobiologia ekstrawersji — model R. Depue i P. Collinsa

Wymienieni w tytule rozdziału autorzy przedstawili w swoim obszernym artykule, który pojawił się na łamach "Behavioral and Brain Sciences", oryginalny model neurobiologii ekstrawersji ^{[ 1 ]}, ale także pewnego typu algorytm postępowania badawczego jaki może znaleźć zastosowanie w poszukiwaniu biologicznych podstaw odpowiednich cech osobowości. Według tych autorów istnieją trzy podstawowe kroki, które mogą doprowadzić do odkrycia takich podstaw:
1. Zdefiniować i określić sieć struktur nerwowych związanych z funkcjonowaniem danej cechy.
2. Wyjaśnić, w jaki sposób różnice indywidualne wpływają na funkcjonowanie tej sieci i jakiego typu różnice mogą w ogóle wystąpić w tej sieci.
3. Zidentyfikować biologiczne źródła tych różnic.

Można jeszcze dodać, że przed przystąpieniem do tych poszukiwań, należy określić naturę samej cechy osobowości (co jest o tyle ważne, że koncepcji tych cech — choćby właśnie ekstrawersji — jest przecież wiele). Depue i Collins prezentują bardzo duży zakres zebranych przez nich faktów, odnoszą się one do badań korelacyjnych mających wysnuć najistotniejsze właściwości cech osobowości, mechanizmów neuronalnych uczestniczących na wszelkie sposoby w wybranych procesach mózgowych. Samą osobowość traktują jako relatywne odbicie siły z jaką odbierane są różne klasy bodźców. Ekstrawersja zaś jest dla nich cechą przede wszystkim bardzo silnie związaną z pozytywnymi afektami, odczuwaniem przyjemnych emocji oraz z motywacją osiągania przyjemnej stymulacji, sam system tej motywacji jest z kolei aktywowany przez pozytywne bodźce. Ekstrawersja jest w tym ujęciu podwyższoną wrażliwością na bodźce zapowiadające nagrodę, podczas gdy introwersja jest wrażliwością na bodźce zapowiadające karę. Autorzy podkreślają też, że pewne stany motywacyjne również są pozytywnym odczuciem, a niektóre przyjemne odczucia same w sobie zawierają składnik motywacyjny — na przykład: pożądanie, entuzjazm, podekscytowanie itp. Jednostki ekstrawertywne zachowują się według pewnego schematu:
— w sytuacji, która niesie bezwarunkową jeszcze stymulację pozytywną uaktywniają się neuronowe ośrodki (fizjologiczne podłoże) odczuwania przyjemności, następnie,
— dzięki klasycznemu warunkowaniu dokonuje się asocjacja przyjemnego doświadczenia z neutralnym wcześniej kontekstem, w którym „odczuto przyjemność". W ten sposób neutralna wcześniej stymulacja staje się bodźcem dla motywacji osiągania przyjemności (nagrody),
— kolejna ekspozycja na stymulację wzbudzającą wyzwala stan motywacyjnego pobudzenia, które ukierunkowuje i wzmaga pojawiające się zachowanie nakierowane na dany cel, a stan tego pobudzenia odczuwany jest jako swoista przyjemność (jak zostało to wcześniej opisane).

Można teraz przystąpić do prezentacji neuronalnych podstaw takiej sieci zachowań. Depue i Collins sądzą, że w przypadku takiego ujęcia ekstrawersji odnalezienie tych podstaw biologicznych jest już możliwe, gdyż ma ona jeden wymiar związany z przedstawioną wcześniej siecią motywacyjną. W facylitacji ^{[ 2 ]} tych procesów największy udział odgrywają szlaki nerwowe brzusznego pola nakrywki (VTA — ventral tegmental area), w znacznej mierze dzięki temu, że jest to system projekcji neurochemicznie bardzo ściśle związany z obiegiem dopaminy (DA, stąd też często używa się skrótu VTA DA na oznaczenie tych właśnie projekcji dopaminowych). Dopamina przede wszystkim odgrywa w mózgu rolę facylitacji procesów nerwowych odpowiedzialnych za zachowania uznane za ekstrawertywne — eksploracja otoczenia, nakierowanie zachowania na odkrywanie nowości, agresja, skuteczność w zachowaniach interpersonalnych. Z przedstawionych w artykule badań laboratoryjnych wynika, że zredukowanie dopaminy w VTA powoduje zmniejszenie motywacji do czynności zapewniających nagrodę, zmniejszenie zapotrzebowania na bodźce. Natomiast zmniejszenie ilości dopaminy w innych niż VTA okolicach nie powoduje takich zmian, lub też są one zauważalnie mniejsze. W odwrotnej sytuacji, to jest w przypadku wstrzyknięcia agonistów dopaminy do struktur VTA i NAS (nucleus accumbens — jądro półleżące) następuje przyspieszona inicjacja fazy aktywności ruchowej, wzmaga się natężenie aktywności motorycznej, wzrasta też ilość zachowań nastawionych na eksplorację otoczenia i poszukiwanie nowości. Neurony VTA i NAS są z kolei aktywowane przez bodźce apetytywne, bardzo zredukowana (lub żadna) jest natomiast ich odpowiedź na bodźce zapowiadające karę. Aktywność tych okolic w znacznym stopniu facylituje powstanie asocjacji pomiędzy stymulacją zapowiadającą nagrodę a realnym otrzymaniem nagrody, dzieje się tak także dlatego, że neurony zaopatrzone w dopaminę wzmagają swą aktywność przy prezentacji bodźców, które choć same są neutralne zapowiadają nagrodę. W całości tego skomplikowanego procesu biorą udział inne jeszcze obszary mózgu, wśród nich ciało migdałowate: pośredniczy w ekspresji emocji, asocjacji bodźców z ich emocjonalnym znaczeniem; orbitalna część struktur przedczołowych: zapewnia na najwyższym poziomie integrację bodźca warunkowego z behawioralną odpowiedzią na niego, przyśrodkowo-orbitalna część kory przedczołowej zapewnia z kolei zdolność wyabstrahowania tego, że w najbliższym czasie pojawią się bodźce apetytywne lub awersyjne, głównie dzięki temu, że obszar MOC 13 (Medial Orbital prefrontal Cortex area 13 — pole 13 wg Brodmanna w obrębie przyśrodkowo-orbitalnej kory przedczołowej) powiązany jest z regionami, w których „przechowywane" są wspomnienia emocjonalne i sensoryczne. Dzięki tej okolicy możliwe jest także kodowanie programów modyfikujących działanie, które stanie się odpowiedzią na następną stymulację. Rejon ten zapewnia także wyższego rzędu regulacje tych procesów, jest ich głównym modulatorem.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Neurologia samoświadomości Cierpienie i mózg

See comments (1)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Paweł Krukow Paweł Krukow, psycholog, pracownik akademicki UMCS (Zakład Psychologii Klinicznej i Neuropsychologii Instytutu Psychologii). Interesuje się neuronaukami i filozofią nauki.  Private site  Number of texts in service: 19  Show other texts of this author  Newest author's article: Neuropsychologia „Ja”