Włoski malarz i teoretyk sztuki, rzeźbiarz, architekt, uczony i myśliciel epoki renesansu; wszechstronny i genialny artysta. Od 1466 uczeń A. del Verrocchio we Florencji, gdzie został 1472 członkiem cechu malarzy; 1482 lub 1483-1499 działał w Mediolanie na dworze L. Sforzy, zw. il Moro, 1500-06 we Florencji, 1506-13 ponownie w Mediolanie, 1513-16 w Rzymie pod opieką G. Medici, brata papieża Leona X; 1516 wyjechał do Francji zaproszony przez Franciszka I, zmarł w Amboise. Już w warsztacie Verrocchia (ok. 1476) namalował anioła w Chrzcie Chrystusa tego artysty. Samodzielne dzieła Leonarda da Vinci z pierwszego okresu florenckiego: Pokłon Trzech Króli, Św. Hieronim (oba nie ukończone) i Zwiastowanie, studia do Madonny z kotkiem; z okresu pobytu na dworze mediolańskim: portret Cecylii Gallerani # Dama z gronostajem (1483-85 # Muzeum Czartoryskich, Kraków), Madonna w grocie skalnej (1483), malowidło ścienne Ostatnia Wieczerza (1495-98) w refektarzu klasztoru przy kościele S. Maria delle Grazie w Mediolanie oraz model brązowego pomnika konnego F. Sforzy i projekty architektoniczne (model kopuły katedry, plany pałacu); z drugim okresem florenckim wiąże się praca nad kartonem do obrazu Św. Anna Samotrzecia, nad kartonem i malowidłem ściennym Bitwa pod Anghiari dla Palazzo Vecchio we Florencji 1503-05 (obydwa nie zachowane) i nad portretem Mony Lisy (ok. 1503-1506); w drugim okresie mediolańskim powstały obrazy: Św. Jan Chrzciciel, Bachus, znana z kopii Leda z łabędziem i Św. Anna Samotrzecia oraz rysunkowy autoportret; Leonardo da Vinci jako malarza interesował gł. naturalny wygląd rzeczy, ruch, ekspresja (studia twarzy), światłocień (sfumato), perspektywa linearna, barwna i powietrzna; w jego twórczości doniosłą rolę odgrywał rysunek, służący do ustalenia poszczególnych etapów pracy artystycznej, której ostateczny cel był pozaartystyczny, badawczy; gdy wynik badań naukowy zarysował się dostatecznie, dzieło sztuki zazwyczaj przestawało go interesować (stąd tak częste niewykańczanie obrazów). W czasie pierwszego pobytu w Mediolanie Leonardo da Vinci podjął systematyczne studia w dziedzinie anatomii, botaniki, matematyki, optyki i mechaniki; powstały wówczas główne części traktatu o malarstwie, architekturze i anatomii, optyce i mechanice; w drugim okresie florenckim kontynuował prace naukową i zbierał materiały do traktatu o pierwotnych siłach natury, obejmującego całą kosmologię; jego zainteresowania naukowe wiązały się ze sztuką bądź z pracami technicznymi i były wyrazem pasji poznawczej. Leonardo da Vinci opracował projekty licznych wynalazków (często związanych z prowadzonymi przez niego badaniami naukowymi), znacznie wyprzedzających jego epokę: śmigłowca, spadochronu, opancerzonych pojazdów bojowych, łodzi podwodnej, maszyn włókienniczych, prasy dźwigniowej, walcarki, tokarki kołowej, szlifierki, zaworów, pomp; wynalazki Leonarda da Vinci nie wywarły jednak większego wpływu na rozwój techniki, gdyż uzyskanych rezultatów autor nigdy nie publikował; do nielicznych zrealizowanych projektów należały projekty dźwigów. Po śmierci Leonarda da Vinci jego uczeń i przyjaciel, F. Melzi, zebrał prace Leonarda da Vinci w 19 księgach (notatki, szkice, projekty i korespondencja); w pismach Leonarda da Vinci znalazł wyraz pogląd o jedności nauki i sztuki. W Traktacie o malarstwie (pośmiertnie zestawiony z notatek, wyd. 1651, przekład pol. M. Rzepińska 1961) rozwinął wiele specjalnych problemów malarskich (zagadnienia światła i cienia, koloru, perspektywy powietrznej i barwnej).

M. WALLIS Leonardo da Vinci, Wrocław 1955;

A. VALLENTIN Leonardo da Vinci, Warszawa 1959;

K. CLARK Leonardo da Vinci, Warszawa 1964;

M. RZEPIŃSKA Leonardo da Vinci, Kraków 1967.

MNEP PWN 2000

Wielki człowiek, nieprawdaż? Trzeba jednak czytać jego wypowiedzi, takie poniżej, aby zdać sobie sprawę z jego niesamowitej przenikliwości:

Leonardo ekologiem

"Ujrzyjmy stworzenia na ziemi, które będą wiecznie walczyć z sobą nawzajem, z wielkimi stratami i częstymi zgonami po każdej stronie. Ale te straty i śmierć nie będą stanowić zapór dla ich złośliwości; wielka liczba drzew w olbrzymich borach świata zostanie zwalona na ziemię przez ich wściekłe ręce; a kiedy już napchają się jedzeniem, zaspokoją swoją żądzę zadawania śmierci, klęski, zmuszania do ciężkich robót, stosowania terroru oraz wygnania wobec każdej żywej istoty, i z racji swojej bezgranicznej pychy zapragną się wznieść ku niebiosom, nadmierny ciężar ich członków przytrzyma ich na dole. Nic nie zostanie na ziemi ani pod ziemią, ani w wodach, czego by nie ścigano, nie niepokojono i nie niszczono. A to, co się znajduje w jednym kraju, zostanie zabrane do innego; a z własnych ich ciał zostanie utworzony grobowiec i droga, którą będą przechodzić wszystkie żywe ciała przez nich zabite. O Ziemio! Cóż cię wstrzymuje, abyś rozwarła głębokie szczeliny twoich ogromnych przepaści i pieczar i cisnęła ich głową w dół w te otchłanie, aby już w obliczu niebios dłużej nie ukazywać takiego dzikiego i bezlitosnego potwora?"

Aż trudno uwierzyć, że wyszło to spod pióra humanisty. A przecież ta wypowiedź została wzięta z notatników Leonarda, najważniejszego „wszechstronnego człowieka" Odrodzenia, dla którego nie ma rzeczy niemożliwej. To lekki kopniak dla zbyt pewnych siebie humanistów, przestroga na przyszłość od wielkiego agnostyka.