Polska w Unii Europejskiej a stosunki wyznaniowe
Konferencja naukowa zorganizowana przez Stowarzyszenie Kultury Europejskiej SEC i Stowarzyszenie na Rzecz Państwa Neutralnego Światopoglądowo NEUTRUM, Warszawa, 31 maja 2004 r.

Poniżej prezentujemy referat przygotowany do wygłoszenia, rozdany uczestnikom Konferencji

Jarosław Matwiejuk (Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny a integracja europejska): Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny, podobnie zresztą jak i inne europejskie Kościoły prawosławne z wielką nadzieją odnosi się do procesu integracji europejskiej, traktując integrację z jednej strony jako naturalny element rozwoju cywilizacji europejskiej, a z drugiej strony jako szansę na prawdziwe i rzeczywiste zjednoczenie Europy. Jest to niewątpliwie olbrzymia szansa na powstanie Europy, która będzie wolna od wojen, nietolerancji, nierówności, niesprawiedliwości, różnego rodzaju szowinizmu oraz dyskryminacji. Europy, w której każdy człowiek będzie cieszył się godnością oraz szerokimi prawami i wolnością w tym wolnością sumienia i religii. Europy, w której jej chrześcijańskie korzenie i jej chrześcijańska dusza pozostaną zachowane w nienaruszonym stanie ^{[ 1 ]}.

Jednocześnie wspólnie z innymi Kościołami prawosławnymi jednoczącej się Europy z pewnym niepokojem obserwuje objawiającą się i niestety narastającą w ostatnim okresie tendencję do odrzucenia i kwestionowania jej duchowego, religijnego dziedzic­twa w szczególności w toku prac nad europejską konstytucją.

W związku z przygotowywaniem projektu Traktatu Ustanawiającego Konstytucję dla Europy regulującego także problematykę mającą zasadnicze znaczenie dla funkcjonowania Kościołów prawosławnych w jednoczącej się Europie, ich pozycji prawnej oraz w celu wypracowania wspólnego panprawosławnego stanowiska w tej sprawie w dniach 18-19 marca 2003 r. odbyła się w Heraklionie na Krecie konferencja zorganizowana przez Jego Świątobliwość Patriarchę Konstantynopolitańskiego Bartłomieja na temat „Proponowana przez Kościół prawosławny pozycja Konstytucji europejskiej wobec Kościołów i religii".

W konferencji uczestniczyli przedstawiciele następujących Kościołów prawosławnych: konstantynopolitańskiego, rosyjskiego, serbskiego, rumuńskiego, cypryjskiego, greckiego, polskiego, słowackiego i finlandskiego. Uczestniczyli zatem w konferencji: przedstawiciele Kościołów prawosławnych funkcjonujących w państwach należących do Unii Europejskiej od wielu lat tj. Grecja i Finlandia, przedstawiciele Kościołów prawosławnych funkcjonujących w państwach, które stały się członkami Unii Europejskiej 1 maja 2004 r. np. Polski i Czech oraz przedstawiciele Kościołów prawosławnych funkcjonujących w państwach ubiegających się o przyjęcie do Unii Europejskiej np. Serbii i Albanii oraz przedstawiciele Kościołów prawosławnych funkcjonujących w państwach, które nie wykluczają w dalekiej przyszłości członkostwa w Unii Europejskiej chociaż w chwili obecnej o członkostwo w Unii Europejskiej nie ubiegają się np. Rosji.

Uczestnicy konferencji postawili przed sobą następujące trzy cele. Po pierwsze określenie, jaki powinien być stosunek Zjednoczonej Europy do poznanych przez cały świat i funkcjonujących w nim religii i kościołów, wśród których znajduje się Kościół Prawosławny. Po drugie ustalenie kryteriów i warunków uznawania pozostałych nowych nurtów religijnych jako religii oraz przyznawania im lub też nie ustawowych praw i wolności, jakie posiadają tradycyjne religie europejskie. Trzecim celem konferencji było sprecyzowanie kryteriów zaliczania organizacji religijnych do destrukcyjnych i przestępczych organizacji, jak również określenia ogólnych zasad ich zwalczania.

Po długiej i wnikliwej dyskusji przedstawiciele europejskich Kościołów prawosławnych uczestniczących w konferencji przyjęli i podpisali oficjalne ogólnoprawosławne, siedmiopunktowe stanowisko odnośnie projektu Traktatu Ustanawiającego Konstytucję dla Europy oraz zasad integracji europejskiej w ogóle ^{[ 2 ]}.

Zgodnie z przyjętymi ustaleniami europejskie Kościoły prawosławne stoją na stanowisku, zgodnie z którym treść Konstytucji Europejskiej powinna zawierać wyraźne odniesienie do chrześcijańskiego dziedzictwa Europy, dzięki któremu uwieczniły się zasady i wartości biblijnej i grecko — rzymskiej tradycji, które też wraz z późniejszymi cechami kulturowymi stanowią fundamenty, na których zbudowana jest współczesna cywilizacja europejska.

Europejskie Kościoły prawosławne uczestniczące w konferencji uznały, że potwierdzenie praw człowieka, uznanych i gwarantowanych przez europejskie i międzynarodowe porozumienia oraz inne akty normatywne prawa międzynarodowego oraz które skodyfikowane zostały w Karcie Praw Podstawowych Człowieka, powinny w dalszym ciągu stanowić wewnętrzne prawo Unii Europejskiej.

Zdaniem uczestników konferencji zagwarantowane w projekcie konstytucji europejskiej prawa człowieka powinny posiadać nie tylko indywidualny, lecz zbiorowy i instytucjonalny swój wyraz. W szczególności dotyczy to świętości i nienaruszalności osoby ludzkiej oraz misterium życia, a w konsekwencji odpowiedzialnego dysponowania wiedzą biotechnologiczną, ochrony instytucji małżeństwa i rodziny, zgodne z powyższymi zasadami i wartościami ukierunkowanie oświaty i wychowania, itp.

Europejskie Kościoły prawosławne opowiedziały się za potwierdzeniem i rozumieniem wolności religijnej nie tylko jako prawa jednostki, lecz także jako prawa tradycyjnych kościołów i religii Europy.

Zdaniem uczestników panprawosławnej konferencji w Heraklionie Deklaracja XI Układu w Amsterdamie dotycząca ustroju kościołów i związków niewyznaniowych powinna być wniesiona do Konstytucji i zagwarantować, że zawarte w niej rozstrzygnięcia normatywne nie zostaną pogwałcone przez prawodawstwo państw — członków Unii. Proponowany zapis odpowiedniego zapisu powinien być następujący: „Unia Europejska szanuje i nie narusza, zgodnych z prawem narodowym, istniejących w poszczególnych krajach, stosunków państwa i kościoła jak również międzynarodowych zasad wolności religijnej, jednostki, kościołów oraz religijnych związków lub wspólnot w krajach, będących jej członkami" ^{[ 3 ]}.

Europejskie Kościoły prawosławne opowiedziały się również za niezwłocznym określeniem rygorystycznych kryteriów zaliczania organizacji parareligijnych (sekt) w ramy wolności religijnej, jak też normatywnego określenia ich działalności i praktykowania nie legalnego prozelityzmu w krajach ­członkach Unii.

Wreszcie zdaniem Kościołów prawosławnych Unia Europejska powinna również szanować status związków filozoficznych i niewyznaniowych uznając przy tym za nie przeczące zasadzie tolerancji nie przyznanie przez państwa — członków Unii powyższym związkom przywilejów nadawanym Kościołom czy też religiom.

Podsumowując stanowisko Polskiego Autokefalicznego Kościoła Prawosławnego odnośnie integracji europejskiej i projektu Traktatu Ustanawiającego Konstytucję dla Europy jest dokładnie takie samo jak innych europejskich Kościołów prawosławnych wyrażone na konferencji w Heraklionie zakończonej przyjęciem i podpisaniem 19 marca 2003 r. wspólnego panprawosławnego stanowiska w tej sprawie.

Prezentowana przez europejskie Kościoły prawosławne wizja naszej zjednoczonej Europy to zatem spójna wizja Europy chrześcijańskiej, pokojo­wej, postępowej, mającej wspólną cywilizację, cywilizację silną i peł­ną miłości, tolerancji, solidarności z każdym człowiekiem i dobrobytu. Jest to wizja Europy dobrze pro­sperującej w przyszłości i silnej duchowo ze sprawiedliwością społeczną i tolerancją, Europy szanującej innego człowieka i tego obcego i tego słabszego ^{[ 4 ]}. Tym bardziej, że my Europejczycy mamy liczne wspólne cechy charakterystyczne, które nas wyraźnie odróżniają od innych cywilizacji współczesnego świata. Zaliczyć do nich możemy przede wszystkim: chrześcijańską tradycję, demokratyczny ustrój, wspólną, ale wielowymiarową historię pełną różnych napięć i przeciwieństw, szacunek do odmienności każdego narodu, do jego szczególnej tożsamości kulturowej oraz historii i tradycji, wykształcone społeczeństwo, wysoki poziom edukacji i technologii, tolerancję w stosunku do mniejszości ^{[ 5 ]} oraz poziomu naszej kultury i sztuki.

Warto przy tej okazji w tym miejscu podkreślić szczególną rolę i działania podejmowane na europejskiej arenie międzynarodowej przez Grecki Kościół Prawosławny w celu właściwego uregulowania materii wyznaniowych w europejskich aktach normatywnych i zachowania chrześcijańskiej tradycji w Europie. Przypomnijmy w tym miejscu, że już w toku wstępnych, studyjnych prac nad projektem Traktatu Ustanawiającego Konstytucję dla Europy Kościół prawosławny w Grecji wysłał do członków Zgromadzenia Europejskiego oficjalne stanowisko, w którym domagał się umieszczenia w projekcie konstytucji europejskiej trzech następujący­mi propozycji. Po pierwsze Kościół wnioskował, aby konstytucja europejska zagwarantowała wolność religij­ną i fundamentalne prawa oraz zabraniała prozelityzmu. Po drugie domagał się zachowania i zapisania istniejącego w świadomości krajów europejskich szacunku do korzeni chrześcijańskich. Po trzecie wskazywał na konieczność zapisania prawa każdego kraju członkowskiego do swobodnego regulowania stosunków państwa z kościołami i związkami wyznaniowymi, tak jak przewiduje to Deklaracja XI przyjęta przez sygnatariuszy Traktatu Amsterdamskiego w celu uszanowania odmienności kulturowej i tradycji historycznej każdego narodu.

Przyjęte brzmienie art. 51 ^{[ 6 ]} oraz art. II-10 ust. 1 ^{[ 7 ]}. Traktatu Ustanawiającego Konstytucję dla Europy normującego status kościołów i organizacji niewyznaniowych w Unii Europejskiej wyraźnie wskazuje na uwzględnienie zasadniczej części greckich propozycji.

Rola Kościoła prawosławnego w Grecji w kształtowaniu europejskich rozwiązań normatywnych dotyczących problematyki wyznaniowej nie ograniczyła się jednak tylko do złożenia tych trzech propozycji. Kościół na­wiązał ścisłą współpracę ze Światową Radą Kościołów i Rzymskokatolic­ką Komisją Episkopatów Wspólnoty Europejskiej w celu złożenia wspól­nych propozycji dotyczących społecznych i biogenetycznych kwestii, które zostały poruszone w Konstytucji. Chodziło tutaj głównie o następujące kwestie: podtrzymanie statusu rodziny, poszanowanie sacrum ludzkiej osoby i podjęcie decyzji, które za­hamowałyby niebezpieczne doświadczenia genetyczne, reagowania na skierowaną przeciw społeczeństwu działalność sekt i tych ugrupowań religijnych, które stanowią poważne zagrożenie dla ludz­kiej wolności i osobowości, ochronę Europy przed niebezpieczeństwem pojawienia się ekstre­mistycznych tendencji i totalitarnych ideologii, które skierowane są bezpo­średnio zarówno przeciw prawom ludzkości, jak i wierze chrześcijańskiej oraz zalegalizowanie rodzin emigrantów z tzw. państw trzecich.

Poza tym Kościół prawosławny w Grecji organizuje cykliczne międzynarodowe konferencje naukowe, w których poruszane są bieżące problemy regulacji stosunków wyznaniowych na obszarze Unii Europejskiej. Przykładem tego jest chociażby paneuropejska konferen­cja na temat: „Rola zasad i wartości w budowaniu nowej Europy", która odbywała się w maju 2003 r. w Atenach, w której udział wzięli wybitni przedstawiciele naszego kontynentu reprezentują­cy następujące różnorakie dziedziny życia społecznego ^{[ 8 ]}, czy też planowana w Kifissii w czerwcu 2004 r. międzynarodowa konferencja na temat: „.Projekt Konstytucji Europejskiej i prawa społeczne"

Reasumując, Unia Europejska jako organizm instytucjonalno — prawny zbudowany na wartościach poszanowania ludzkiej godności, wolności, demo­kracji, równości, państwa prawnego i poszanowania praw człowieka, szacunku do zróżnicowania kulturalnego, religijnego i językowego oraz stawiający sobie za cel: zwalczanie wykluczenie społecznego i dyskryminacji ze względu min. na religię pochodzenie etniczne oraz język jest akceptowana przez europejskie kościoły prawosławne. Wyrażana przy tym jest nadzieja, że tak szczytne cele będą faktycznie realizowane w praktyce funkcjonowania Unii Europejskiej i jej organów oraz w jej systemie prawnym z korzyścią dla jednostki i kościołów. Przy tej okazji należy również mieć nadzieje na to, że zapisy te nie pozostaną martwą literą prawa, a europejskie standardy regulacji stosunków wyznaniowych jak na przykład zasada równouprawnienia kościołów będą wzorem do naśladowania przez inne państwa świata ^{[ 9 ]}.