Zrazu chrześcijaństwo ogranicza się do trzech haseł: 
1. poznaj Boga
2. spełniaj prawo moralne
3. myśl o życiu przyszłym.

Pierwsi filozofowie od Platona biorą: 
1. naukę o ideach
2. wiarę w wyższość ducha nad materią;
od Arystotelesa: Bóg przyczyną i celem ostatecznym 
od Stoików: przesiąknięcie materii duchem
od Cyników: obojętność dla dóbr doczesnych
od Sceptyków: pogardę dla poznania zmysłowego i rozumowego.

Okres I: ojców Kościoła (do VI wieku)

Patrystyka:
apologetyczna — bronią wiary na zewnątrz; pokazują zgodność wiary z rozumem
systematyczna — systematyzują dogmaty

ŁACIŃSKA — Rzym i kolonie Afryk. — Antyfilozoficzny nastrój 
GRECKA — Aleksandria — Szkoła katech(etów). Cezarea Antiochia Gaza Ateny nawiązują do greckich filozofów

I okres Patrystyki — do Soboru Nicejskiego 325 
II okres Patrystyki — potem

4 systemy: 
1. gnostyków II wiek (wschodni)
2. aleksandryjski III wiek (Origenes)
3. Ojców kappadockich IV wiek (Grzegorz z Nyssy, Grzegorz z Nazjanzu, Bazyli Wielki)
4. Augustyn V wiek. Tertullian 

GNOSTYCY II wiek
Celem zrobić z wiary „wiedzę" a zrobili mitologię i religię mistyczną. W Syrii w połowie II-go wieku.
W Egipcie drobne sekty żydowskie i pogańskie, babilońskie i gminy
SATURNINUS (za Hadriana) żydowska odmiana z Antiochii 
BASILIDES (Poganin)
VALENTINUS (Egipcjanin) 
BARDESANES (Syryjczyk)
Dwoistość Boga i Świata
Bóg niepoznawalny i nienazwany a materia zła.
Między Bogiem a materią 7 eonów a między eonami a bogiem MATKA 
Pełnia eonów (Rozum, prawda). Pleroma 
W świecie walczą:
— dobro i zło
— światło i ciemność 
Świat materialny zrobił zły duch.
Jeden z eonów złączył się z materią — upadły. 
Chrystus to Eon, który wyzwolił świat od złego
Nie miał ciała (Doketyzm). Chr(ystus) był tylko zjawiskiem.
Ludzie jedni zmysłowi a drudzy mają iskrę bożą 
niewtajemniczeni — wtajemniczeni
1. mają tylko ciała (hylicy)
2. i ciała i dusze (psychicy)
3. jeszcze i ducha mają (pneumatycy).
Alegorycznie rozumieją Pismo św.
W opozycji przeciwnik chrystianizm. Chrześcijanie piszą, że gnostycy widzą w Piśmie św. symbole
1. a w Piśmie św. są fakty a nie symbole 
2. bawią się w teozofię
3. z Boga robią mnogość
4. ograniczają Boga (przez materię, której nie stworzył) 
5. są zuchwali (krytykują ustrój Świata, że zły)
Herezje pokrewne gnostykom:
1. MARCJON — dwa bogi. Świat dziełem złego boga 
2. HERMOGENES
3. MANICHEJCZYCY z Persji (III wiek) dualizm i mitologia
                                                                 dwa bogi dwie dusze

APOLOGECI WSCHODU
1. JUSTYN męcz. (106-166) z Palestyny, lubi stoików 
Apologię chrześc. do Antoninusa napisał 
Dialogus cum Tryphone (iudaeo)
2. IRENEUSZ (104-202) z Azji mn. w Lugdunie umarł 
3. ATENAGORAS
4. TEOFIL z ANTIOCHII
5. MINUTIUS FELIX 
6. LACTANTIUS
7. TATIANUS 
8. HERMIAS

OJCOWIE ALEKSANDRYJSCY III po Chr. 
BÓG: jest jeden — bo świat jest jeden i jednolity.
          I najdoskonalszy a więc jeden.
          Stosunek do świata. Wszystko stworzył — nawet materię. 
          Czy poznawalny? Przechodzi pojęcie.
          Tylko pośrednio przez świat.
DUSZA: nieśmiertelna, bo rozumna i musi być zbawiona
              Traducjaniści wierzą, że bóg wprowadza dusze gotowe w ciało. 
              Kreacjoniści, że stwarza dusze na nowo każdą.
              Jest obrazem Boga. Subtelne ciało albo niematerialna.
METAFIZYKA: Wszystko stworzone ex nihilo.
                           Świat jest niedoskonały.

ORIGENES 186-254 z Aleksandrii chrześcijanin, uczeń Klemensa i Ammoniosa Sakkasa
                             Origenes      Ammonios Sakkas tragarz 
II wiek. Upomnienie Greków. Pedagog. Barwne kobierce.
Oskarżony o herezję (232 Synod Aleksandr.). Do Cezarei i tam szkoła.
O zasadach. „Przeciw Kelsosowi".
Bóg ojciec zaświatowy niezmienny.
Syn-Logos, Bóg ucieleśniony — etap wyłaniania się świata z Boga. 
                                               Hipostaza. Zbawca świata.
Bóg niepojęty nieskończony - jest DOBROCIĄ i MIŁOŚCIĄ. 
Świat z niczego bez początku jest wiecznym polem działania Boga. Obecny świat przemija.
Duchy preegzystują wolne
Dobre, złe; niższe, wyższe. Rozmaicie używają wolności.

ADOPCJANIE: Chryst — człowiek usynowiony przez Boga 
MODALIŚCI: Chryst — nie osoba, tylko przejaw Boga 
DOKECI: Chryst — zjawisko, widmo, pozór
GRZEGORZ Z NYSSY (325-394)
z Cezarei naucz. retoryki a potem biskup Oratio catechetica magm
De vita Moysi
Zadanie filozofii: tłumaczenie Pisma św.
Dowodzi istnienie Boga: bo świat b. mądry więc ma autora 
Świat jest jeden — więc Bóg jeden.

TRZY OSOBY. TA SAMA NATURA 
Dusza: obraz i podobieństwo Boga. 
Świat z miłości — dobór pełny
     Istotny muszą korzystać z nich 
     Korzystać może tylko coś boskiego
     Co boskie to nie umiera
     Istoty nie umierają!
mogą oglądać Boga jeśli czyste
proste, niezłożone, mogą istnieć bez ciał.
Materia jest czymś idealnym bo się składa z jakości a one są nierealne 
Bóg może stwarzać tylko rzeczy niematerialne.

ARIANIE Nie ma Trójcy. Prawda dostępna naturalnemu rozumowi. 

Q.F. TERTULLIANUS 160-220
Kartago. Poganin. Prawnik. Chrzci się. 
Montanista.
Wiedza rozumowa bezużyteczna.
Prawda cała i tylko w Piśmie — przekracza rozum.
Wiedza, poznanie niemożliwe i szkodliwe,
          bo prowadzi do upadku moralnego! 
Nie ma Prawdy bez Boga a wiedzy o Bogu bez
          Chrystusa. Szewc znalazł a Filozof nie znajdzie Boga.
CREDO QUIA ABSURDUM. Sercem przygotuj się do objawienia.
Człowiek: zmysłowy cielesny i nic nie wart.
Depce intelekt. Miejsce dla łaski! 
Wszelki byt cielesny. Bóg też cielesny.
Nauka Chr. prawem.

AU(RELIUSZ) AUGUSTYN 354-430
Tagasta. Monika. Ojciec poganin. Rzym, Mediolan, Retor.
Niechrzczony Manichejczyk; Sceptyk. Kazania Ambrożego.
Biskup Hippony.
Contra Academicos 
De vita beata
Soliloquia 
De quantitate animae
Confessiones 
De Trinitate
De civitate Dei 
Retractationes.

TEORIA POZNANIA:
Celem człow. szczęście 
Szczęście tylko Bóg dać może.
Zatem szcz: poznaj Boga i wł(asną) duszę. 
Zmysły łudzą ale nie zawsze.
Błędy, gdy mówisz o rzeczach a nie o zjawiskach 
Niezawodne twierdzenia dotyczą własnych myśli 
Fizyka niepewna.
In interiore homine habitet veritas.
Lepiej poznaje umysł prawdy wieczne niezmienne bez zmysłów. 
Te prawdy istnieją poza człowiekiem (!?) w Bogu.
Duszy Bóg udziela idej przez illuminatio
Poznanie to contemplatio — dzieło łaski dla czystych serc 
Pozn. mistyczne (niezachwiane)
Bóg panuje nad stworzeniem. Duch nad ciałem. Wola nad rozumem. 
Dusza — substantia samoistna.
Funkcje D.: myśl, wola, pamięć.
W całym ciele siedzi i poznaje prawdy wieczne. Wiedza o niej pewna. 
Rozgwar zmysłów szkodzi.

WOLA. Rozum jest bierny a wola czynna. Tylko ona jest istotą człowieka. Istotą Boga też wola.
Wiara jest rzeczą serca to znaczy wymaga pobudek uczuciowych i aktu woli. Zbliżenie do Boga przez miłość

ŚWIAT DOCZESNY dziełem Boga. On jest przedmiotem każdej wiedzy 
Bóg jest jedyną osobą godną miłości
              kierownikiem świata 
              i Sędzią.
Świat rozumnie urządzony według idej złożonych w umyśle bożym.
Jest dobry. Cudowny: tylkośmy się zanadto przyzwyczaili do cudowności. 
To co dobre jest z Boga. To co złe to ze złej woli człowieka.
Zło jest tylko brakiem dobra. Defectus boni.
Bóg dopuszcza zło, ale i ono jest potrzebne w świecie. Malum necessarium. Dla harmonii.
Aufer meretrices de rebus humanis, turbaveris omnia libidinibus (usuń nierządnice ze społeczeństwa, a zburzysz wszystko żądzami).
Dobrym można być tylko zasłużywszy na łaskę bożą. 
Bóg do woli jednemu daje łaskę drugiemu nie.
Potem jednych karze a drugich zbawia.

PAŃSTWO BOŻE I PAŃSTWO ZIEMSKIE. Zmaganie się tych państw w dziejach świata. Sześć okresów tej walki. Szósty z urodzeniem Chr. zaczęty. To już ostatni. Potem wieczność ma przyjść.

SCHOLASTYKA

I okres rozwoju: od IX do XII wieku włącznie. Anglia.
II okres systemów: XIII wiek. Francja.
III okres krytyki: XIV i XV wiek.
I okres — encyklopedyczny powierzchowny 
    1. Izydor z Sewilii VII wiek
    2. Beda Venerabilis VIII wiek 
    3. Hrabanus Maurus IX wiek
Karol W. i Alcuin 800. To pierwsza faza rozkwitu. 
          Druga za Grzegorza XII w wieku XI. 
Szkoły przy katedrach i przy pałacach. Duchowne. 
7 artes liberales: 
  GRAM(atica) loquitur
  DIA(lectica) vera docet 
  RE(torica) verba colorat 
  MUS(ica) canit
NUMERAT 
  AR(itmetica) 
  GEO(metria) ponderat 
  AST(ronomia) colit astra
THEOLOGIA jako wyższa nauka

JOANNES SCOTUS ERIUGENA
na dworze Karola Łysego pocz. IX wieku. 
De praedestinatione tractatus
De divisione naturae tractatus
Pismo św. alegorycznie bierze. Bóg niepoznawalny. Teologia tylko powie to, czym Bóg nie jest. Tylko przez jego stwory można go poznać. 
Bóg — świat — wszystko we wszystkim — Panteizm
1. Bóg Ojciec — natura naturans non naturata 
2. Zespół idei — naturata naturata et naturans 
3. Świat realny — natura naturata non naturans
4. Bóg jako cel i koniec — natura non naturata et non naturans. 
Gatunki są realnymi siłami i tworzą rzeczy
Jednostka to przemijający objaw bytu prawdziwego. 
Materia to zespół własności niematerialnych.
Świadectwo zmysłów wystarcza tylko do poznania świata (nieczytelne)

PLATONIZM 
Spór o przeznaczenie: Gotschalk za Augustynem: skazani jedni na potępienie a drudzy na zbawienie. Eriugena: wszechwiedza boska dotyczy tylko dobra — tego, co jest a nie dotyczy braku dobra — tego czego nie ma. Praescientia Dei non determinat kominem ad malum

AMALRICUS cokolwiek jest, to Bóg.
                        Bóg i w nas działa jak w organie.

WALDENSI: wcielenie zmartwychwstanie 
                      przysługuje każdemu
BEGGARDZI w Kolonii.

ANZELM z Canterbury 1033-1109 
Alter Augustinus z Aosty. Opat w Beque 
Proslogium o naturze Boga.
Dialogus de Grammatico 
              de Veritate
Cur Deus homo — odkupienie 
Credo ut intelligam
Wiara wyprzedza i normuje rozumienie
Rozum nie może sprawdzać wiary — tylko uzasadniać aby objaśnić.
Prawdy trzeba dowodzić racjami, ale wiara punktem wyjścia i celem. 
Bóg i świat racjonalny jest — więc logiką można go pojąć.
Prawda jest nie tylko w umyśle ale i w rzeczach. 
Gatunki to wzory.
Chrystus jako satysfakcja honorowa Bogu a nie odkupienie.

Dowód ist(nienia) Boga:
1. Jeżeli coś ma cechę względną, to musi istnieć i to, ze wzgl(ędu) na co ta cecha mu przysługuje.
Są ludzie dobrzy — więc jest i Bóg najlepszy.
Ontologiczny dowód istn(ienia) Boga
2. Musi istnieć naprawdę Bóg, jeżeli jest pojmowany jako najdoskonalszy, bo gdyby nie istniał naprawdę, nie byłby najdoskonalszy (brakłoby mu istnienia rzeczywistego do doskonałości).
Ateizm sprzeczny wewnętrznie.

Szkoła w Laon zbierała sentencje z Pisma i Doktorów kość.

BERNARD z Clairvaux (1091-1151) Krzywousty 
II wyprawa krzyż(owa) i tępienie heretyków
De gradibus humilitatis et superbiae 
De diligendo Deo
De gratia et libero, arbitrio 
De consideratione

MISTYK masochista pokorny. 
Obcuj z Bogiem. Przez miłość i pokorę osiąga się łaskę i zbliża się do Boga po 4 stopniach miłości i 12 pokory. 
Poznaj własną nędzę, będziesz współczuł z innymi.

EKSTAZA 
HUGO OD ŚW. WIKTORA (1096-1141) 
z Saksonii.
Didaskalion (encyklop. nauk) 
Epitome in Philosophiam
De sacramentis
Kroniki 
4 działy nauki: 
1. teoretyczna — szuka prawdy: 1. teologia. 2. matematyka 3. fizyka
2. praktyczna — kieruje obyczajami: 1. etyka indywidualna. 2. ekonomika. 3. polityka 
3. mechaniczna: 1. tkactwo. 2. rolnictwo. 3. medycyna. 4. 5. 6. 7.
4. logiczna: uczy mówić: 1. gramatyka. 2. dialektyka z retoryką

Wiedzę chce na DOŚWIADCZENIU (wewnętrznym i zewnętrznym) opierać i rozwijać to abstrakcjami
Ziemskiemu życiu służy scientia a upodobn(ieniu) się z Bogiem: intelligentia 
Byt poznajesz 3 parami oczu:
1. oczami zwykłymi — świat
2. rozumem przez rozmyślanie — siebie 
3. kontemplacją intuicją — Boga
Kontemplacja ma 6 szczebli. Niższymi stworzenia się poznaje.
Rozszerza się umysł. Wyższymi Stwórcę. Podnosi się umysł i wychodzi p o z a siebie! Za sprawą łaski bożej.
Wiara ma mniej pewności niż wiedza.
Prawdy czworakie:
1. secundum rationem (wywodzą się z rozumu) 
2. zgodne z rozumem
3. przekraczają rozum (supra rationem) 
4. contra rationem.

SPÓR O UNIVERSALIA
1. Czy pojęciom ogólnym odp(owiadają) przedmioty rzeczywiste

Wilhelm z Champeaux realista
zwalcza Roscellina
i chce żeby jednogatunkowe jednostki miały: 1) tę samą 2) taką samą 3) podobną istotę

ABELARDUS 
Heloiza i kastracja. Paryż. Etyka Scito te ipsum!
Historia calamitatum
Summa „Sic et non". 
Glossae in Porfirium
Duch św. — duch świata
Trzy osoby — trzy cechy Boga
Universalia to dźwięki ze znaczeniem jednym. Pojęcia ogólne to orzeczenie bez przedmiotów. Są nabyte i abstrakcją zrobione. Jest konceptualistą.

KONCEPTUALIZM 
Universalia są stanami umysłów. Bytami psychicznymi. 
Universalia — CONCEPTUS MENTIS
Walter z Mortagne: Każdy przedmiot jest 
                              jednostką — Plato 
                              gatunkiem — grek
                              i rodzajem — człowiek 
Adelard z Bath
Jednostka gatunek rodzaj to różne strony przedmiotu jednego
Indyferentyzm: jednostka każda ma cechy indywidualne i gatunkowe, ogół jednostek podobnych jest przedm(iotem) pojęcia ogólnego 
Konformizm: wspólna forma wyabstrahowana jest przedm(iotem) pojęcia ogólnego
W Chartres kult Platona czystego a logikę brali od Arystotelesa. 
Atomiści, Mechaniści, trochę Sceptycy

ARABOWIE (...)

II. OKRES SYSTEMÓW XIII wiek 
Uniwersytety: Paryski 1200 — teol. filoz.
                     Oxford 1250 
        Dominikanie 1216 nowatorzy 
        Franciszkanie 1209 konserwatyści
Stopnie uniwersyteckie: Scolarius 
                                    Baccalaureatus
                                    Magister 
                                    Doctor 
Aleksandryzm — czysty Arystoteles
Dawid z Dinant w Paryżu
Byt prawdziwy to materia. 
Forma tylko dla zmysłów zjawiskiem 
Rozum jest podłożem formy realnym
Rozum to materia.
I Bóg to materia.
Awerroizm łaciński Siger z Brabantu w Paryżu. 
       nie ma Opatrzności. Bóg nie zna jednostek. 
                                      Bóg m u s i stwarzać 
                                      Człowiek nieodpowiedzialny
Johannes Fidanza BONAWENTURA 1221-1274 
komentarze do Sententiae Lombarda
Empiria, abstrakcja. 
Prawdy wieczne w Bogu dla oświeconych przez Boga w modlitwie.
Obraz Boga w duszy własnej nosisz.
6 stopni widzenia:
1. widzenie przyrodzone
2. przez wiarę wyższe
3. przez pismo pouczone
4. przez kontemplację 
5. przez proroctwa
6. przez zachwyt
Światło to subtelna materia. Z niej świat, z Boga. Z niej rzeczy. 
Światło to siła w materii działająca, forma jakaś.
Każde ciało ma zarodek od Boga.

ROGER BACON 1210-1294 
Franciszkanin. Communio naturalium
Doświadczenie grunt. Rozumowanie niepewne. Potrzebne światło nadprzyrodzone.

ALBERT WIELKI 1193-1280 
Arystotel(es) Plotyn i Augustyn

TOMASZ Z AKWINU 1225-1274
Montecassino, Dominikanin, Neapol, Kolonia, Paryż 
Summa Theologiae 6 tomów i index
Summa contra gentiles.

(w tym miejscu, na początku rozpoczętej strony 16 rękopis się urywa)

*

Objaśnienia

Andrzej Nowicki

1. Drukowana tu praca jest fragmentem rękopisu Władysława Witwickiego pod tytułem: Historia filozofii. Rękopis ten sporządził Witwicki ok. 1932 r. dla swojej uczennicy, Haliny Sosińskiej (ur. 27 IV 1909 r.), która przechowywała go — jako jedną z wielu pamiątek po Witwickim — przez 56 lat, a 14 II 1988 r. ofiarowała go Andrzejowi Nowickiemu.

Okoliczności powstania tego rękopisu były następujące. Halina Sosińska po ukończeniu gimnazjum Kowalczykówny w Warszawie zaczęła w 1928 r. studiować psychologię na Uniwersytecie Warszawskim i wkrótce została przyjęta na seminarium prowadzone przez Witwickiego. Interesując się szczególnie malarstwem postanowiła specjalizować się w dziedzinie psychologii sztuki. W r. akademickim 1932-1933 ukończyła pracę magisterską, którą Witwicki ocenił bardzo wysoko (obszerne fragmenty tej pracy pt. Przyczynek do psychologii uczuć estetycznych zostały wydrukowane w 1935 r. w Księdze Pamiątkowej ku czci Władysława Witwickiego, „Kwartalnik Psychologiczny", tom VII, s. 489-503). Jednak warunkiem uzyskania magisterium było zdanie egzaminu u prof. Władysława Tatarkiewicza z historii filozofii a p. Sosińska obawiała się, że nie potrafi opanować tak ogromnego materiału. Wówczas Witwicki zaczął jej udzielać „korepetycji z historii filozofii starożytnej i średniowiecznej" sporządzając przy tej okazji obszerny konspekt i ozdabiając go 63 barwnymi rysunkami.

Cały rękopis liczy 49 kart nietypowego formatu 22 x 28 cm i składa się z trzech części: najpierw 4 karty nieliczbowane (karta tytułowa, mapa i alfabet grecki) potem Historia filozofii greckiej — 30 kart tekstu z numeracją 1-29 (na ostatniej karcie omyłkowo brak kolejnego numeru) i wreszcie Filozofia chrześcijańska i wieki średnie — 16 kart tekstu z numeracją podwójną: atramentem 1-16 i ołówkiem 30-45.

Tekst jest pisany atramentem i przeważnie czysto, chociaż zdarzają się poprawki i przekreślenia. Są także dopiski ołówkiem czarnym lub niebieskim i liczne podkreślenia ołówkiem czerwonym. Rysunki są wmontowane w tekst konspektu. Wykonywane piórem lub ołówkiem i kolorowane barwnymi kredkami. Jedynie św. Augustyn jest barwiony akwarelą.

2. Wbrew pozorom tekst Witwickiego nie jest streszczeniem I tomu podręcznika W. Tatarkiewicza. Mimo maksymalnej zwięzłości zawiera wiele takich informacji, których w podręczniku Tatarkiewicza nie ma. Większość zdań nosi wyraźne — rozpoznawalne z daleka — piętno stylu Witwickiego. W przeciwieństwie do W. Tatarkiewicza, który konsekwentnie stosuje pisanie w trzeciej osobie, Witwicki ściąga na karty swego tekstu żywych ludzi i każe im zwracać się wprost do czytelnika: „Sercem przygotuj się do objawienia" (Tertulian), „Obcuj z Bogiem (...) Poznaj własną nędzę" (Bernard z Clairvaux), „Byt poznajesz trzema parami oczu" (Hugo od św. Wiktora), „Obraz Boga w duszy własnej nosisz" (Bonawentura). Tej formie wypowiedzi towarzyszą rysunki pełne ekspresji. Tertulian, Hugo, Anzelm zwracają się na rysunkach Witwickiego wprost do nas.

W wielu zdaniach występuje charakterystyczny dla Witwickiego szyk słów, np. „Komentarz do Isagogi napisał", „jeszcze i ducha mają", „krytykują ustrój świata, że zły". Stale też Witwicki ściąga filozofów chrześcijańskich z nieba na ziemię; to, co u nich brzmi wzniośle, wypowiada językiem codziennym, podkreślając w ten sposób własny dystans wobec ich rojeń np. „gatunki realne siedzą w rzeczach", „szewc znalazł a filozof nie znajdzie Boga". W niektórych przypadkach najjaskrawsze niedorzeczności zaznacza Witwicki wykrzyknikiem: „Wiedza (...) prowadzi do upadku moralnego!", "prawdy istnieją poza człowiekiem (!?)".

Gdyby jeszcze były jakieś wątpliwości, to warto wskazać na słowa, które najdobitniej podkreślają przepaść między postawami Tatarkiewicza i Witwickiego wobec tego samego materiału. Np. do mistycyzmu św. Bernarda Tatarkiewicz odnosi się z najwyższym szacunkiem i podziwem, a Witwicki — jako psycholog — widzi w nim zjawisko patologiczne i dodaje krótki komentarz: „mistyk masochista pokorny".

3. Nie do wszystkich filozofów chrześcijańskich odnosi się Witwicki z takim dystansem. Widać to już na pierwszy rzut oka z rysunków. O ile Justyn, Orygenes, Tertulian, Anzelm, Bernard mogą być traktowanie jak karykatury, to wyjątkowo piękny Augustyn (wyróżniony w dodatku akwarelą) jest przykładem portretowej idealizacji. Wiem dlaczego, ponieważ w rozmowach ze mną Witwicki wyrażał często swój podziw dla Augustyna jako dla p s y c h o l o g a. Rzecz jasna że poglądy filozoficzne Augustyna traktuje Witwicki z dystansem, a niedorzeczności zaopatruje wykrzyknikiem, ale przytacza też myśl, która zawsze była mu szczególnie bliska: „Świat jest cudowny: tylkośmy się zanadto przyzwyczaili do tych cudowności".

Także o Tomaszu z Akwinu wyrażał się Witwicki — w słowie i w druku - zawsze z wielkim szacunkiem. Szkoda, że nie starczyło mu energii na ozdobienie ostatniej karty rękopisu jego portretem. Z pewnością nie byłaby to karykatura.

4. Drukujemy tu tylko drugą część tekstu pt. Filozofa chrześcijańska, opuszczając rozdział o Arabach (z żalem, bo jest w tym rozdziale piękna główka Araba w burnusie). Odcięcie tej drugiej części od tego, co było przedtem, może wytworzyć u czytelnika błędny domysł, jakoby Witwicki wyprowadzał filozofię chrześcijańską wyłącznie ze źródeł greckich: od Platona, Arystotelesa, stoików, Plotyna, zapominając o źródłach żydowskich. Warto w związku z tym wyjaśnić, że w części I rękopisu był rozdział poświęcony Filonowi (z dwiema karykaturami Filona) i przytoczyć z tego rozdziału kilka fragmentów:

"FILON 25 przed — 50 po Chrystusie
z Aleksandrii 
Komentarz do Tory 
Legis allegoriae
De sacrificiis Abel et Caini 
De cherubin
Quod Deus sit immutabilis 
De confusione linguarum
Poznanie Boga pierwszym zadaniem filozofii a świata tylko wtórnie
Złączenie z Bogiem jest szczytem
Robi się to przez rozum wyzwolony od ciała w ekstazie, którą Bóg zsyła
Źródłem poznania PISMO ŚWIĘTE 
Duch i materia, Dobro i zło — walczą
Trzeba to pogodzić — więc wszystko z Boga, z ducha wywieść! 
Bóg szczytem i punktem wyjścia.
Jest jeden niezłożony, niezmienny, wieczny, ponad czasem i przestrzenią. Istnieje dzięki własnej naturze (Spinoza), ale jest i osobą i dobrotliwy, potężny, wszechwiedzący, wszechobecny, niepojęty. 
POZA ŚWIATEM I POZNANIEM.
MATERIA BEZKSZTAŁTNA bezwładna bezduszna bez własności 
POTENTIA a nie BYT. Ma tylko siły ujemne, uparta, zła, znikoma.
Osobisty czyli świat idej (myśli bożych i sił) kształtuje materię. Pośrednik, syn boży".

5. O istnieniu tego rękopisu nikt chyba — poza p. Haliną Sosińską — aż do połowy lutego 1988 r. nie wiedział. Nie znając tych kilkudziesięciu rysunków Witwickiego nie mogłem ich uwzględnić w pracach z 1983 r. Od Achillesa i Afrodyty do Uranii i Zenona z Elei czyli antyk w wyobraźni plastycznej Władysława Witwickiego („Meander", 1983, nr 12, s. 521-536) i Wierzenia religijne w wyobraźni plastycznej Władysława Witwickiego („Euhemer", 1983, nr 3(129), s. 51-70). Obie prace należałoby teraz napisać na nowo.

Z tematycznego punktu widzenia znajdująca się w Historii filozofii seria 63 rysunków Witwickiego z 1932 r. może być uznana za pośrednie ogniwo między ilustracjami do dialogów Platona a ilustracjami do Dobrej Nowiny. We wszystkich trzech przypadkach rysunki pełnią podobną funkcję: nie są pomyślane jako ozdoba tekstu ani zwykłe powtarzanie tych informacji, które są znane skądinąd, ale są  n a r z ę d z i e m  i n t e r p r e t a c j i  t e k s t u, podkreślając to, co według Witwickiego jest najbardziej istotne, zwracają uwagę na sprawy, których być może czytelnik nie umiałby zauważyć, gdyby ograniczył się do samej lektury.

Mówią nam też wiele o Witwickim. O jego stosunku do religii i do filozofii chrześcijańskiej.

*

„Euhemer — Przegląd religioznawczy", 1989, nr 1(151).