16 listopada zmarła wybitna polska profesor filozofii i czołowa polska racjonalistka — Helena Eilstein (1922-2009).

Lena Eilstein była emerytowaną profesor filozofii Uniwersytetu Nowego Meksyku w Albuquerque. Publikowała i wykładała głównie z zakresu filozofii przyrody oraz epistemologii. Główną dziedziną jej zainteresowań zawodowych były metafizyczne i epistemologiczne zagadnienia nauk przyrodniczych, zwłaszcza fizyki (natura czasu w świetle współczesnej fizyki). Interesowała się jednak również antropologią filozoficzną oraz problemami moralności a także religią.

Podczas wojny wylądowała w odległych rejonach ZSRR. W latach 1958-1968 była Kierownikiem Pracowni Zagadnień Filozoficznych Nauk Przyrodniczych w Instytucie Filozofii i Socjologii PAN oraz od 1959 r., po Kołakowskim, redaktor naczelną „Studiów Filozoficznych". W 1969 r., w związku z wydarzeniami Marca 1968, jako Żydówka, zdecydowała się wraz z matką na emigrację. Przez rok pracowała w Anglii. Ostatecznie przyjęła stanowisko profesora uniwersytetu w Albuquerque — w południowo-zachodnim stanie New Mexico (USA). Tam pochowała matkę. Nigdy nie założyła własnej rodziny.

Powróciła do Warszawy jako emerytka w 1993 r. Cały ten emerycki czas spędziła na niezwykle intensywnej pracy. Bardziej też skupiła się na zagadnieniach antropologicznych i moralnych. Głównym przedmiotem jej myśli i nowych książek było budowanie konsekwentnie świeckiego światopoglądu naturalistycznego i humanistycznego. Jej cztery eseje wydane pod tytułem Homo sapiens i wartości (1994) były rozprawą z filozoficznym dziedzictwem marksizmu oraz dyskusją, częściowo polemiczną z niektórymi tezami Leszka Kołakowskiego, zawartymi w jego dziełach Główne nurty marksizmu i Jeśli Boga nie ma… Następne były Szkice ateistyczne (2000), będące krytyczną analizą światopoglądu religijnego. Ostatnie jej dzieło, będące zarazem jej opus magnum, to Biblia w ręku ateisty (IFiS PAN 2006), owoc wielu lat pracy nad interpretacją i oceną etycznego przesłania mitów Starego i Nowego Testamentu z punktu widzenia współczesnego humanizmu.

Początkowo marksistka, później jej światopogląd filozoficzny mieścił się w nurcie materializmu, realizmu naukowego i ateizmu. W odniesieniu do problemów filozofii człowieka nazywała go naturalizmem radykalnym.

Jak pisze o Niej we wspomnieniu prof. Jerzy Jedlicki, były prezes Stowarzyszenia przeciwko antysemityzmowi i ksenofobii „Otwarta Rzeczpospolita", którego prof. Eilstein była członkinią: „Żartowało się kiedyś, że przy jej boku powinien nieodstępnie kroczyć sekretarz z magnetofonem, żeby utrwalić i zachować niepowtarzalne monologi i rozważania, które umiała snuć w każdym miejscu, choćby na ulicy, jeśli tylko trafił się jej rozumny słuchacz, a tym bardziej oponent".

Niestety, tak naprawdę po swym powrocie do Polski nie zdołała powrócić do głównego nurtu życia publicznego w Polsce. Jej ważne i erudycyjne prace przechodziły bez większego echa. Umarła prawie nie zauważona.

Jest jednak z pewnością bardzo ważną osobą dla polskich niewierzących, choćby dlatego, że napisała najważniejszą po 1989 r. krytyczną analizę Biblii (wcześniej były to prace Zenona Kosidowskiego). Chcemy o Niej pamiętać, bo weszła do Panteonu polskich wolnomyślicieli.

Jedno z jej ostatnich publicznych wystąpień było na 100-leciu polskiego ruchu laickiego w ramach konferencji Państwo świeckie a idea Nowego Oświecenia, gdzie mówiła o dysonansach moralnych chrześcijaństwa. Poniżej zapis wideo tego wystąpienia.

Niektóre książki: Jedność materialna świata (1961), Jeśli się nie wierzy w Boga… Czytając Kołakowskiego (1991), Homo sapiens i wartości (PWN, 1994), Life Contemplative, Life Practical (o fatalizmie), niektóre rozdziały (Poznan Studies, 1997), Szkice ateistyczne (wyd. Bałtyckiej Wyższej Szkoły Humanistycznej, 2000), A Collection of Polish Works on Philosophical Problems of Time and Spacetime — redakcja (Synthese Libraty vol 309, Kluwer Academic Publishers, fragment dostępny w Google Books), Biblia w ręku ateisty (IFiS PAN, Warszawa 2006).