Stowarzyszenie „Neutrum" - jako organizacja pozarządowa — działa już ponad 10 lat. Celem Stowarzyszenia, przedstawionym w § 5 Statutu, jest takie państwo polskie, w którym ład społeczny oparty jest na demokratycznym kompromisie, neutralności światopoglądowej państwa, wolności jednostki i prawach mniejszości; Kościoły i związki wyznaniowe oddzielone są od państwa; prawo nie zależy od reguł i nakazów religii lub światopoglądu; Kościoły, związki wyznaniowe i organizacje o charakterze światopoglądowym mają gwarancje swobodnego rozwoju i uczestnictwa we właściwych im sferach życia publicznego; proces wychowania i nauczania w szkołach nieprywatnych oddzielony jest od Kościołów i związków wyznaniowych; instytucje państwowe i ich funkcjonowanie mają charakter wyłącznie świecki; nikt nie może być dyskryminowany bądź uprzywilejowany z powodów religijnych lub światopoglądowych, i każdy ma prawo zachować w tajemnicy swą przynależność religijną i przekonania.

Cele wyznaczone statutem „Neutrum" realizuje między innymi poprzez publiczne ogłaszanie stanowiska w sprawach działań państwa kształtujących sferę stosunków ze związkami wyznaniowymi; wspieranie inicjatyw i zachowań społecznych propagujących zasady rozdziału Kościołów i związków wyznaniowych od państwa; organizowanie, zgodnych z prawem, wystąpień obywatelskich; tworzenie i prowadzenie niezależnego ośrodka badania opinii publicznej; formułowanie społecznych projektów aktów prawnych regulujących sferę stosunków między państwem a Kościołami i związkami wyznaniowymi; inicjowanie, prowadzenie i finansowanie odpowiednich przedsięwzięć popularyzatorskich, naukowych i oświatowych; gromadzenie danych o przypadkach naruszeń wolności sumienia i wyznania w Polsce oraz podawanie ich do publicznej wiadomości; udzielanie pomocyprawnej w przypadkach naruszeń norm prawa chroniących dobra osobiste związane z wolnością sumienia i wyznania itp.

Na I Walnym Zebraniu we wrześniu 1990 r., na którym przyjęto statut, zawiązały się oddziały terenowe w Gdyni, Toruniu, Łomży, Radomiu, Szczecinie, Poznaniu, Łodzi, Katowicach, Krakowie i Warszawie (później w Olsztynie). Członkami pierwszego, historycznego Zarządu Krajowego „Neutrum" byli: prezes - Marek Witold Gromelski, wiceprezesi - Wiesław Kukla i Anna Wolicka, sekretarz - Barbara Klimonda, skarbnik - Joanna Kilanowicz, członkowie Prezydium - Czesław Janik, Wanda Nowicka, Krystyna Zalega oraz Andrzej Foitik, Anna Jakubowska, Elwira Machowska, Zdzisław Nowak, Janusz Schminda, Aleksandra Solik. Ostatnie, V Walne Zebranie Stowarzyszenia „Neutrum" odbyło się 21 kwietnia 2001 r. Dokonano na nim wyboru nowego Zarządu Krajowego w składzie: prezes - Czesław Janik, wiceprezesi - Ewa Galińska i Jerzy Jabłoński, sekretarz - Waldemar Kowalczyk, skarbnik - Wojciech Szmagliński oraz Ewa Ruchlewicz, Kazimierz Olechowski, Waldemar Kisieliński, Ewa Weber.

Od 1990 r. „Neutrum" czynnie uczestniczy w wielu wydarzeniach mających związek z wolnościami i prawami człowieka, a przede wszystkim z wolnością sumienia i wyznania. Wielu członków „Neutrum" ukończyło Szkołę Praw Człowieka prowadzoną przez Fundację Helsińską. Wiedzę tam nabytą wykorzystują z powodzeniem w Stowarzyszeniu „Neutrum" i innych organizacjach pozarządowych.

Jest wiele ważnych wydarzeń w naszym Stowarzyszeniu, z których kilka chciałbym w skrócie przedstawić.

Należy do nich przykładowo publiczne ogłaszanie stanowisk w sprawach działań państwa kształtujących sferę stosunków ze związkami wyznaniowymi. Stowarzyszenie „Neutrum" czyni to w ukazującym się od stycznia 1992 r. Biuletynie Stowarzyszenia (do dzisiaj wydano ponad dwadzieścia numerów). Publikowane są w nim m.in. dokumenty Stowarzyszenia, związane z nauczaniem religii w szkole państwowej, konstytucją, konkordatem itd. Poza Biuletynem stanowiska „Neutrum" kierowane są każdorazowo do wszystkich gazet o zasięgu ogólnopolskim.

13 kwietnia 1992 r. - wspierając inicjatywy i zachowania społeczne propagujące zasady rozdziału Kościoła od państwa i jego neutralności światopoglądowej - członkowie Stowarzyszenia przyłączyli się do manifestacji uczniów i nauczycieli, która odbywała się w związku z podpisaniem przez min. Stelmachowskiego rozporządzenia o organizacji nauki religii w szkole. Niewybredna wypowiedź ks. Henryka Brunki, rzecznika prasowego Episkopatu naruszająca godność uczestników manifestacji („synowie i córki rosyjskich oficerów"), spotkała się z reakcją siedmiu członków „Neutrum", którzy wystąpili z pozwem przeciwko księdzu do sądu. Efektem akcji był wyjazd księdza za granicę, gdzie przebywał przez okres 5 lat, do chwili przedawnienia sprawy.

Wśród wystąpień obywatelskich „Neutrum" należy wymienić m.in. wystąpienie w ramach protestu przeciwko „osławionej" Instrukcji MEN z 3 sierpnia 1990 r. o wprowadzeniu nauczania religii w szkołach publicznych; „Neutrum" było stroną popierającą zaskarżenie tego rozwiązania przed Trybunałem Konstytucyjnym; wystąpienie do premiera Bieleckiego w związku z wypowiedzią wiceministra zdrowia Kazimierza Kapery, który w TV stwierdził, że homoseksualizm jest zboczeniem, a AIDS nie stanowi zagrożenia dla osób, które prowadzą się „uczciwie". Efektem protestu „Neutrum" i innych organizacji było zdymisjonowanie wiceministra. Członkowie Stowarzyszenia aktywnie uczestniczyli w pracach Podkomisji podstaw ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego Komisji Konstytucyjnej Zgromadzenia Narodowego (której przewodniczył poseł R. Bugaj), opracowującej zapisy nowej konstytucji dotyczące stosunków wyznaniowych w RP. Brali czynny udział w seminarium poświęconym konkordatowi, zorganizowanym w Senacie RP przez marszałka Senatu Adama Struzika.

Stowarzyszenie "Neutrum tworząc i prowadząc niezależny ośrodek badania opinii publicznej opracowało:
— w 1996 r. raport Respektowanie wolności sumienia i wyznania w szkole publicznej.
— w 1997 r. raport Równość Kościołów, wyznań i światopoglądów w Polsce w aspekcie praw człowieka.

„Neutrum" zorganizowało w 1992 r. w klubie PW „Remont" otwarte spotkanie dyskusyjne pt. „Polska na rozdrożu - państwo chrześcijańskie czy świeckie?". Sala wypełniona była po brzegi a dyskusja trwała ponad cztery godziny. Podobne spotkania (poświęcone różnej tematyce) organizowane były przez Stowarzyszenie w następnych latach zarówno w Warszawie, jak i przez oddziały terenowe Stowarzyszenia.

Stowarzyszenie „Neutrum" zgromadziło i prowadzi bazę danych zawierającą wszelkie informacje dotyczące naruszania wolności sumienia i wyznania oraz porządku prawnego regulującego stosunki między państwem a Kościołami i związkami wyznaniowymi. Baza zawiera ponad 10 tys. wycinków prasowych, dokumentów i zapisów podzielonych na 25 działów, obejmujących takie hasła, jak: prawa człowieka, akty prawne, konstytucja, konkordat, szkoła, sytuacja kobiet, Kościoły, mniejszości, wojsko, tolerancja, wartości chrześcijańskie, aborcja, edukacja seksualna.

Stowarzyszenie udziela również pomocy prawnej w przypadkach naruszeń norm prawa chroniących dobra osobiste związane z wolnością sumienia i wyznania. W 1992 r. przykładowo Stowarzyszenie „Neutrum" zwróciło się w liście otwartym do prezydenta RP Lecha Wałęsy z nadzieją, że weźmie w obronę Romana Gałuszkę, pierwszego katolika - więźnia III RP, któremu odmówiono prawa do służby zastępczej w zamian za odbycie zasadniczej służby wojskowej, o którą prosił motywując to swoimi przekonaniami. Stowarzyszenie udzieliło również pomocy prawnej i finansowej w pierwszej sprawie skierowanej do Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu, dotyczącej słynnej już dzisiaj "kreski na świadectwie szkolnym (religia/etyka)".

Współpracę z organizacjami o celach zbieżnych i współpracę z osobami prowadzącymi działalność w sferze zbieżnej z celami Stowarzyszenia najlepiej charakteryzuje fakt aktywnego włączenia się w 1991 r. „Neutrum" w tworzenie „Federacji na rzecz Kobiet i Planowania Rodziny", w której wiodącą rolę od chwili powstania pełni Wanda Nowicka, długoletnia członkini Zarządu Krajowego „Neutrum". Poza Federacją — w czasie swej ponad 10-letniej działalności - „Neutrum" współpracowało ze Stowarzyszeniem na Rzecz Humanizmu i Etyki Niezależnej, Polskim Stowarzyszeniem Wolnomyślicieli, International Humanist and Ethical Union, Komitetem Helsińskim, Ligą Praw Człowieka, Radą Europy, Amnesty International, Est à Venir, Grupą Parlamentarną Kobiet, innymi Kościołami, Stowarzyszeniem na Rzecz Praw i Wolności, Społecznym Komitetem na rzecz Referendum w sprawie karalności aborcji oraz parlamentarzystami.

Z ostatnich działań Stowarzyszenia „Neutrum" należy wspomnieć o złożonym w grudniu 1999 r. na ręce Rzecznika Praw Obywatelskich wniosku do Trybunału Konstytucyjnego w sprawie wyjaśnienia wątpliwości i zastrzeżeń oraz ostatecznej wykładni zapisów Konkordatu. Rzecznik Praw Obywatelskich zrezygnował z przekazania TK przegotowanego wniosku, motywując to — w udzielonej odpowiedzi - że „nie widzi szans wygrania tej sprawy w Trybunale Konstytucyjnym. Wywoływanie zaś sprawy o tak istotnym znaczeniu społecznym, bez szans jej wygrania w TK, uważa za niecelowe". W związku z powyższym Stowarzyszenie skorzystało z uprawnień przewidzianych w Europejskiej Konwencji Praw Człowieka i Podstawowych Wolności, której Stroną jest RP i na podstawie art. 34 Konwencji i art. 45 i 47 Regulaminu Europejskiego Trybunału Praw Człowieka skierowało skargę do Trybunału Praw Człowieka w Strasburgu.

Obecnie Zarząd Krajowy „Neutrum" przygotowuje: 1) materiały dla RPO o uznanie za niekonstytucyjne zapisy obowiązującej instrukcji o nauczaniu religii w szkole publicznej, które przewidują prowadzenie lekcji religii dla nie mniej niż 7 dzieci; 2) wystąpienie do premiera RP o udzielenie informacji na jakim etapie przygotowania znajdują się umowy z Kościołami i związkami wyznaniowymi, które przyrzekła premier H. Suchocka; 3) list otwarty do premiera o podanie podstawy prawnej, która posłużyła do powołania w MSWiA komórki inwigilującej mniejszości wyznaniowe i światopoglądowe; 4) Stowarzyszenie rozważa możliwość wystąpienia z pozwem cywilnym przeciwko autorom książki „Kościół i religijność Polaków 1945-1999", którzy w jednym z akapitów na stronie 155 naruszyli - naszym zdaniem - dobra osobiste Stowarzyszenia ^{[ 2 ]}.

[Publikacja w: „Res Humana", nr 3(51)2001.]