Najnowsze badania naukowe udowodniły, że człowiek nie tylko jest blisko spokrewniony z małpami człekokształtnymi, ale i to, co wydawało się dotąd zdecydowanie różnić nas od przedstawicieli świata zwierzęcego — zdolność do rozwoju kulturowego — nie jest cechą wyłącznie ludzką.

Podobieństwa między szympansami i ludźmi badano od dawna, jednak dopiero w ciągu ostatnich dziesięciu lat naukowcy stwierdzili, że sięgają one znacznie głębiej, niż początkowo sądzono. Okazuje się bowiem, że nie tylko człowiek ma zdolność przekazywania innym osobnikom tego samego gatunku pewnych umiejętności o charakterze adaptacyjnym. Także nasi najbliżsi krewni, szympansy, potrafią to znakomicie robić. Biolodzy badający zachowanie szympansów w ich naturalnym środowisku doszli do wniosku, że małpy te mają zdolności kulturotwórcze — uważane dotąd za wyłączną domenę człowieka. Bogate i zróżnicowane tradycje kulturowe szympansów swą złożonością ustępują jedynie tradycjom ludzkim. Badania naukowe dowiodły niezbicie istnienia wielu wyraźnych wzorców kulturowych wśród szympansów, dotyczących tak zróżnicowanych aspektów zachowań, jak posługiwanie się narzędziami, formy porozumiewania się i zwyczaje społeczne. W kontekście tych badań rodzą się pytania: czy nie należy przewartościować naszego sposobu myślenia o szympansach i poglądów ugruntowanych w Biblii na temat naszej wyjątkowości?

Jeszcze 40 lat temu prawie nic nie wiedzieliśmy o zachowaniu się szympansów na wolności. Sytuacja zaczęła się zmieniać w latach sześćdziesiątych, gdy Toshisada Nishida z Uniwersytetu w Kioto w Japonii oraz Jane Goodall rozpoczęli obserwacje dzikich szympansów w dwóch stacjach terenowych w Tanzanii. (Stacja założona przez Goodall w Gombe - pierwsza tego typu — jest bardziej znana, obiekt Nishidy w Mahale to drugi najstarszy teren obserwacji szympansów na świecie.)

W wymienionych stacjach badawczych zaobserwowano zaskakujące zachowania szympansów, m.in. obróbkę i wykorzystanie narzędzi, polowanie, jedzenie mięsa i dzielenie się pokarmem oraz śmiertelne walki pomiędzy członkami sąsiadujących społeczności. W następnych latach powstawały nowe stacje badawcze w nowych miejscach. Dzięki temu po raz pierwszy otrzymaliśmy szczegółowe dane o życiu szympansów należących nie tylko do jednej, ale kilku społeczności zamieszkujących różne części Afryki.

Już w 1973 roku Goodall zarejestrowała 13 sposobów wykorzystania narzędzi oraz osiem rodzajów zachowań społecznych, które wydawały się odróżniać szympansy z Gombe od populacji tych małp z innych terenów. Badaczka zaryzykowała hipotezę, że niektóre odmiany tych zachowań miały podłoże kulturowe (w takim rozumieniu kultury jako zwyczajów i osiągnięć charakteryzujących pewną grupę).

Szympansy podobnie jak ludzie potrafią przekazywać pewne cechy behawioralne z pokolenia na pokolenie — nie wskutek ich dziedziczenia, lecz przez uczenie się. Dla biologów jest to podstawowe kryterium cechy uwarunkowanej kulturowo. Musi być nią coś nieinstynktownego, coś czego można się wyuczyć, obserwując już ugruntowane umiejętności innych osobników, i tą samą drogą przekazać przyszłym pokoleniom.

Do lat dziewięćdziesiątych odkryto nowe odmiany zachowań szympansów, co umożliwiło stworzenie pierwszych obszerniejszych list zwyczajów kulturowych tych małp. William C. McGrew w wydanej w 1992 roku książce „Chimpanzee Material Culture" („Kultura materialna szympansów") wymienił 19 sposobów wykorzystania narzędzi przez rozmaite szympansie społeczności. Christophe Boesch, wraz z Michaelem Tomasellem z Max-Planck-Institut für evolutionäre Anthropologie w Lipsku w Niemczech uznali 25 odrębnych form aktywności istniejących w populacjach dzikich szympansów za prawdopodobnie uwarunkowane kulturowo.

Najnowszy katalog to efekt ścisłej współpracy dziewięciu specjalistów. Lista obejmuje 39 form zachowań, które uważamy za uwarunkowane kulturowo (także takie jak rozmaite zwyczaje wzajemnego iskania, wykorzystywanie patyków do łowienia mrówek, budowanie suchych siedzisk z liści). Ta liczba świadczy, że szympansy mają najbardziej rozbudowane wzorce zachowań spośród wszystkich badanych dotąd zwierząt. U szympansów wykryto coś więcej niż wyjątkowe zdolności kulturowe: w każdej społeczności zaobserwowano cały zespół zachowań odróżniających ją od innych; społeczne uczenie się. W efekcie można mówić o rozmaitych kulturach szympansów (np. kulturze Gombe czy kulturze Tai). Dlatego niektórzy badacze zastanawiają się nad tym, czy może i szympansy wkroczą, podobnie jak ludzie, na drogę kumulatywnego postępu kultury, dzięki zjawisku, które Boesch oraz Tomasello nazwali efektem zapadki (ratchet effect). Jak wiadomo ludzkość doprowadził on do niesamowitej ewolucji kultury materialnej — od epoki kamienia do epoki układów scalonych. Całkiem możliwe, że szympansy znajdują się na wstępnym etapie efektu zapadki...

Dlaczego jednak szympansy, a nie inne zwierzęta mają tak duże zdolności kulturotwórcze? Pomimo oburzenia zwolenników teorii stworzenia nie sposób nie zauważyć pewnych anatomicznych cech wskazujących na pokrewieństwo ludzi i szympansów. Dopiero po ponad stu latach w sukurs wyśmiewanemu przez biblijnych ortodoksów i karykaturzystów angielskiemu przyrodnikowi, Karolowi Darwinowi, przyszła biologia molekularna. Potwierdziła jego przypuszczenia co do tego, że szympansy i ludzie musieli mieć wspólnego przodka w zamierzchłej przeszłości. Biologia molekularna i badania nad cząsteczkami kwasu deoksyrybonukleinowego (w skrócie DNA) — nie tylko ludzkim, ale i zwierzęcym — udowodniły, że człowiek jest blisko spokrewniony z innymi ssakami, a zwłaszcza małpami człekokształtnymi. Dzięki badaniom nad DNA było też możliwe rozwiązanie problemu, z którym dotąd nie dawała sobie rady anatomia — pokrewieństwa między ludźmi, gorylami i szympansami. Badania wykazały, że różnimy się od szympansów karłowatych (bonobo), jak i od szympansa pospolitego mniej więcej w 1,6 procent naszego DNA, a mamy wspólne 98,4 procent! Goryle różnią się od nas i od obu szympansów nieco bardziej, mniej więcej w 2,3 procent. Z badań tych wynika więc, że to szympansy, a nie goryle są naszymi najbliższymi krewnymi. Podobnie jak dla szympansów najbliższymi krewnymi nie są goryle, lecz ludzie! Dystans genetyczny oddzielający nas od bonobo i szympansów pospolitych (1,6 procent) jest ledwie dwa razy większy niż ten, który oddziela szympansy karłowate od pospolitych (0,7 procent). Pozostałe 98,4 procent naszego DNA jest zwykłym DNA szympansa. Nawet główna odmiana naszej hemoglobiny, białka przenoszącego tlen, które nadaje krwi kolor czerwony, jest identyczna z hemoglobiną szympansa! Jared Diamond, autor książki pt. „Trzeci szympans", zauważył, że "pod tym względem i pod wieloma innymi jesteśmy po prostu trzecim gatunkiem szympansa i to, co dobre dla bonobo i dla szympansa pospolitego, musi i nam wystarczyć. Istotne i rzucające się w oczy cechy odróżniające nas od innych szympansów — wyprostowana postawa, duży mózg, zdolność mowy, skąpe owłosienie ciała i osobliwe obyczaje seksualne — muszą się pomieścić w zaledwie 1,6 procent naszego programu genetycznego".

Czy odkrycia naukowe wpłyną na los szympansów? Jak na razie szympansy są bezwzględnie tępione. Liczebność ich różnych populacji obniżyła się drastycznie w ostatnim stuleciu i nadal się zmniejsza z powodu nielegalnego odłowu, wyrębu lasów, ostatnio również handlu dziczyzną (także z Europą). To największe zagrożenie dla małp człekokształtnych i mnóstwa ich fascynujących, różnorodnych kultur. Trzeci szympans jak zwykle okazuje się najbardziej krwiożerczą i niszczycielską spośród małp. Na szczęście dzięki wysiłkom działaczy ochrony przyrody zmieniło się nieco nastawienie części Afrykańczyków do szympansów. Jakby powoli docierała i do nas ta prawda, że mordowanie i zjadanie istot różniących się od nas tylko nieznacznie swym materiałem genetycznym jest prawie kanibalizmem - kanibalizmem ni mniej, ni więcej tylko w 98,4 procentach! Czy jednak te pozostałe 1,6% genów człowieczeństwa — odróżniających nas od szympansów - wystarczy, by ocalić naszych najbliższych krewnych w świecie fauny i kultury? Niestety, prognozy nie są najlepsze z uwagi na to, że nacechowana antropocentryzmem cywilizacja zachodnia, zbudowana m.in. na fundamencie biblijnych wartości judeo-chrześcijańskich, wpoiła w nas swoisty szowinizm gatunkowy. Jest on tak "wszechobejmujący — jak zauważył angielski biolog Ryszard Dawkins — że aborcja jednej ludzkiej zygoty (których większość i tak ulega spontanicznemu poronieniu) wzbudza więcej niepokoju moralnego i oburzenia niż wiwisekcja dowolnie dużej liczby dorosłych i inteligentnych szympansów!".

*

[Artykuł opublikowany w „Dziś" nr1/2003]