The RationalistSkip to content


We have registered
199.554.459 visits
There are 7364 articles   written by 1065 authors. They could occupy 29017 A4 pages

Search in sites:

Advanced search..

The latest sites..
Digests archive....

 How do you like that?
This rocks!
Well done
I don't mind
This sucks
  

Casted 2991 votes.
Chcesz wiedzieæ wiêcej?
Zamów dobr± ksi±¿kê.
Propozycje Racjonalisty:
Jan Wójcik, Adam A. Myszka, Grzegorz Lindenberg (red.) - Euroislam – Bractwo Muzu³mañskie

Znajd¼ ksi±¿kê..
Sklepik "Racjonalisty"
 Science » » »

Ma³pa jak cz³owiek
Author of this text:

Najnowsze badania naukowe udowodni³y, ¿e cz³owiek nie tylko jest blisko spokrewniony z ma³pami cz³ekokszta³tnymi, ale i to, co wydawa³o siê dot±d zdecydowanie ró¿niæ nas od przedstawicieli ¶wiata zwierzêcego — zdolno¶æ do rozwoju kulturowego — nie jest cech± wy³±cznie ludzk±.

Podobieñstwa miêdzy szympansami i lud¼mi badano od dawna, jednak dopiero w ci±gu ostatnich dziesiêciu lat naukowcy stwierdzili, ¿e siêgaj± one znacznie g³êbiej, ni¿ pocz±tkowo s±dzono. Okazuje siê bowiem, ¿e nie tylko cz³owiek ma zdolno¶æ przekazywania innym osobnikom tego samego gatunku pewnych umiejêtno¶ci o charakterze adaptacyjnym. Tak¿e nasi najbli¿si krewni, szympansy, potrafi± to znakomicie robiæ. Biolodzy badaj±cy zachowanie szympansów w ich naturalnym ¶rodowisku doszli do wniosku, ¿e ma³py te maj± zdolno¶ci kulturotwórcze — uwa¿ane dot±d za wy³±czn± domenê cz³owieka. Bogate i zró¿nicowane tradycje kulturowe szympansów sw± z³o¿ono¶ci± ustêpuj± jedynie tradycjom ludzkim. Badania naukowe dowiod³y niezbicie istnienia wielu wyra¼nych wzorców kulturowych w¶ród szympansów, dotycz±cych tak zró¿nicowanych aspektów zachowañ, jak pos³ugiwanie siê narzêdziami, formy porozumiewania siê i zwyczaje spo³eczne. W kontek¶cie tych badañ rodz± siê pytania: czy nie nale¿y przewarto¶ciowaæ naszego sposobu my¶lenia o szympansach i pogl±dów ugruntowanych w Biblii na temat naszej wyj±tkowo¶ci?

Jeszcze 40 lat temu prawie nic nie wiedzieli¶my o zachowaniu siê szympansów na wolno¶ci. Sytuacja zaczê³a siê zmieniaæ w latach sze¶ædziesi±tych, gdy Toshisada Nishida z Uniwersytetu w Kioto w Japonii oraz Jane Goodall rozpoczêli obserwacje dzikich szympansów w dwóch stacjach terenowych w Tanzanii. (Stacja za³o¿ona przez Goodall w Gombe - pierwsza tego typu — jest bardziej znana, obiekt Nishidy w Mahale to drugi najstarszy teren obserwacji szympansów na ¶wiecie.)

W wymienionych stacjach badawczych zaobserwowano zaskakuj±ce zachowania szympansów, m.in. obróbkê i wykorzystanie narzêdzi, polowanie, jedzenie miêsa i dzielenie siê pokarmem oraz ¶miertelne walki pomiêdzy cz³onkami s±siaduj±cych spo³eczno¶ci. W nastêpnych latach powstawa³y nowe stacje badawcze w nowych miejscach. Dziêki temu po raz pierwszy otrzymali¶my szczegó³owe dane o ¿yciu szympansów nale¿±cych nie tylko do jednej, ale kilku spo³eczno¶ci zamieszkuj±cych ró¿ne czê¶ci Afryki.

Ju¿ w 1973 roku Goodall zarejestrowa³a 13 sposobów wykorzystania narzêdzi oraz osiem rodzajów zachowañ spo³ecznych, które wydawa³y siê odró¿niaæ szympansy z Gombe od populacji tych ma³p z innych terenów. Badaczka zaryzykowa³a hipotezê, ¿e niektóre odmiany tych zachowañ mia³y pod³o¿e kulturowe (w takim rozumieniu kultury jako zwyczajów i osi±gniêæ charakteryzuj±cych pewn± grupê).

Szympansy podobnie jak ludzie potrafi± przekazywaæ pewne cechy behawioralne z pokolenia na pokolenie — nie wskutek ich dziedziczenia, lecz przez uczenie siê. Dla biologów jest to podstawowe kryterium cechy uwarunkowanej kulturowo. Musi byæ ni± co¶ nieinstynktownego, co¶ czego mo¿na siê wyuczyæ, obserwuj±c ju¿ ugruntowane umiejêtno¶ci innych osobników, i t± sam± drog± przekazaæ przysz³ym pokoleniom.

Do lat dziewiêædziesi±tych odkryto nowe odmiany zachowañ szympansów, co umo¿liwi³o stworzenie pierwszych obszerniejszych list zwyczajów kulturowych tych ma³p. William C. McGrew w wydanej w 1992 roku ksi±¿ce „Chimpanzee Material Culture" („Kultura materialna szympansów") wymieni³ 19 sposobów wykorzystania narzêdzi przez rozmaite szympansie spo³eczno¶ci. Christophe Boesch, wraz z Michaelem Tomasellem z Max-Planck-Institut für evolutionäre Anthropologie w Lipsku w Niemczech uznali 25 odrêbnych form aktywno¶ci istniej±cych w populacjach dzikich szympansów za prawdopodobnie uwarunkowane kulturowo.

Najnowszy katalog to efekt ¶cis³ej wspó³pracy dziewiêciu specjalistów. Lista obejmuje 39 form zachowañ, które uwa¿amy za uwarunkowane kulturowo (tak¿e takie jak rozmaite zwyczaje wzajemnego iskania, wykorzystywanie patyków do ³owienia mrówek, budowanie suchych siedzisk z li¶ci). Ta liczba ¶wiadczy, ¿e szympansy maj± najbardziej rozbudowane wzorce zachowañ spo¶ród wszystkich badanych dot±d zwierz±t. U szympansów wykryto co¶ wiêcej ni¿ wyj±tkowe zdolno¶ci kulturowe: w ka¿dej spo³eczno¶ci zaobserwowano ca³y zespó³ zachowañ odró¿niaj±cych j± od innych; spo³eczne uczenie siê. W efekcie mo¿na mówiæ o rozmaitych kulturach szympansów (np. kulturze Gombe czy kulturze Tai). Dlatego niektórzy badacze zastanawiaj± siê nad tym, czy mo¿e i szympansy wkrocz±, podobnie jak ludzie, na drogê kumulatywnego postêpu kultury, dziêki zjawisku, które Boesch oraz Tomasello nazwali efektem zapadki (ratchet effect). Jak wiadomo ludzko¶æ doprowadzi³ on do niesamowitej ewolucji kultury materialnej — od epoki kamienia do epoki uk³adów scalonych. Ca³kiem mo¿liwe, ¿e szympansy znajduj± siê na wstêpnym etapie efektu zapadki...

Dlaczego jednak szympansy, a nie inne zwierzêta maj± tak du¿e zdolno¶ci kulturotwórcze? Pomimo oburzenia zwolenników teorii stworzenia nie sposób nie zauwa¿yæ pewnych anatomicznych cech wskazuj±cych na pokrewieñstwo ludzi i szympansów. Dopiero po ponad stu latach w sukurs wy¶miewanemu przez biblijnych ortodoksów i karykaturzystów angielskiemu przyrodnikowi, Karolowi Darwinowi, przysz³a biologia molekularna. Potwierdzi³a jego przypuszczenia co do tego, ¿e szympansy i ludzie musieli mieæ wspólnego przodka w zamierzch³ej przesz³o¶ci. Biologia molekularna i badania nad cz±steczkami kwasu deoksyrybonukleinowego (w skrócie DNA) — nie tylko ludzkim, ale i zwierzêcym — udowodni³y, ¿e cz³owiek jest blisko spokrewniony z innymi ssakami, a zw³aszcza ma³pami cz³ekokszta³tnymi. Dziêki badaniom nad DNA by³o te¿ mo¿liwe rozwi±zanie problemu, z którym dot±d nie dawa³a sobie rady anatomia — pokrewieñstwa miêdzy lud¼mi, gorylami i szympansami. Badania wykaza³y, ¿e ró¿nimy siê od szympansów kar³owatych (bonobo), jak i od szympansa pospolitego mniej wiêcej w 1,6 procent naszego DNA, a mamy wspólne 98,4 procent! Goryle ró¿ni± siê od nas i od obu szympansów nieco bardziej, mniej wiêcej w 2,3 procent. Z badañ tych wynika wiêc, ¿e to szympansy, a nie goryle s± naszymi najbli¿szymi krewnymi. Podobnie jak dla szympansów najbli¿szymi krewnymi nie s± goryle, lecz ludzie! Dystans genetyczny oddzielaj±cy nas od bonobo i szympansów pospolitych (1,6 procent) jest ledwie dwa razy wiêkszy ni¿ ten, który oddziela szympansy kar³owate od pospolitych (0,7 procent). Pozosta³e 98,4 procent naszego DNA jest zwyk³ym DNA szympansa. Nawet g³ówna odmiana naszej hemoglobiny, bia³ka przenosz±cego tlen, które nadaje krwi kolor czerwony, jest identyczna z hemoglobin± szympansa! Jared Diamond, autor ksi±¿ki pt. „Trzeci szympans", zauwa¿y³, ¿e "pod tym wzglêdem i pod wieloma innymi jeste¶my po prostu trzecim gatunkiem szympansa i to, co dobre dla bonobo i dla szympansa pospolitego, musi i nam wystarczyæ. Istotne i rzucaj±ce siê w oczy cechy odró¿niaj±ce nas od innych szympansów — wyprostowana postawa, du¿y mózg, zdolno¶æ mowy, sk±pe ow³osienie cia³a i osobliwe obyczaje seksualne — musz± siê pomie¶ciæ w zaledwie 1,6 procent naszego programu genetycznego".

Czy odkrycia naukowe wp³yn± na los szympansów? Jak na razie szympansy s± bezwzglêdnie têpione. Liczebno¶æ ich ró¿nych populacji obni¿y³a siê drastycznie w ostatnim stuleciu i nadal siê zmniejsza z powodu nielegalnego od³owu, wyrêbu lasów, ostatnio równie¿ handlu dziczyzn± (tak¿e z Europ±). To najwiêksze zagro¿enie dla ma³p cz³ekokszta³tnych i mnóstwa ich fascynuj±cych, ró¿norodnych kultur. Trzeci szympans jak zwykle okazuje siê najbardziej krwio¿ercz± i niszczycielsk± spo¶ród ma³p. Na szczê¶cie dziêki wysi³kom dzia³aczy ochrony przyrody zmieni³o siê nieco nastawienie czê¶ci Afrykañczyków do szympansów. Jakby powoli dociera³a i do nas ta prawda, ¿e mordowanie i zjadanie istot ró¿ni±cych siê od nas tylko nieznacznie swym materia³em genetycznym jest prawie kanibalizmem - kanibalizmem ni mniej, ni wiêcej tylko w 98,4 procentach! Czy jednak te pozosta³e 1,6% genów cz³owieczeñstwa — odró¿niaj±cych nas od szympansów - wystarczy, by ocaliæ naszych najbli¿szych krewnych w ¶wiecie fauny i kultury? Niestety, prognozy nie s± najlepsze z uwagi na to, ¿e nacechowana antropocentryzmem cywilizacja zachodnia, zbudowana m.in. na fundamencie biblijnych warto¶ci judeo-chrze¶cijañskich, wpoi³a w nas swoisty szowinizm gatunkowy. Jest on tak "wszechobejmuj±cy — jak zauwa¿y³ angielski biolog Ryszard Dawkins — ¿e aborcja jednej ludzkiej zygoty (których wiêkszo¶æ i tak ulega spontanicznemu poronieniu) wzbudza wiêcej niepokoju moralnego i oburzenia ni¿ wiwisekcja dowolnie du¿ej liczby doros³ych i inteligentnych szympansów!".

*

[Artyku³ opublikowany w „Dzi¶" nr1/2003]


 Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy czêsto wybieraj± te¿:
Cz³owiek – fenomenalne zwierzê
Mê¿czyzna niepotrzebny

 Comment on this article..   See comments (1)..   


«    (Published: 04-07-2004 Last change: 11-07-2004)

 Send text to e-mail address..   
Print-out version..    PDF    MS Word

Wojciech Rudny
Z wykszta³cenia pedagog i historyk. Wydawca i niezale¿ny publicysta. Zmar³ w 2010 r. w wieku 41 lat.

 Number of texts in service: 64  Show other texts of this author
 Newest author's article: Najhojniej wynagradzaj±cy siebie politycy w Europie
All rights reserved. Copyrights belongs to author and/or Racjonalista.pl portal. No part of the content may be copied, reproducted nor use in any form without copyright holder's consent. Any breach of these rights is subject to Polish and international law.
page 3494 
   Want more? Sign up for free!
[ Cooperation ] [ Advertise ] [ Map of the site ] [ F.A.Q. ] [ Store ] [ Sign up ] [ Contact ]
The Rationalist © Copyright 2000-2018 (English section of Polish Racjonalista.pl)
The Polish Association of Rationalists (PSR)