Uniwersytet imienia Stefana Batorego USB był najdalej na wschód wysuniętym ośrodkiem krzewienia kultury łacińskiej. Odrodzony w 1919 r. uniwersytet na terenie okręgu wileńskiego II Rzeczpospolitej skupiał w swoich murach wiele narodowości. Podejmujący studia na Uniwersytecie Wileńskim spotykali się z różnorodnością problemów międzynarodowych, międzypaństwowych, światopoglądowych, kulturowych.

Wydział prawa był jednym z pierwszych powołanych do życia w ramach USB. Był też wydziałem najliczniejszym. W założeniach organizatorów miał przygotowywać swych absolwentów do pracy w sądownictwie, administracji i legislacji. Kadra profesorska pochodziła z uniwersytetów Dorpatu, Petersburga, Krakowa, Lwowa lub uniwersytetów zachodniej Europy ^{[ 1 ]}.

a) Pracownicy Wydziału Prawno-Społecznego USB

Od początku działalności Wydziału Prawno-Społecznego tj. od roku 1919 pracowali tam tacy naukowcy jak: Władysław Zawadzki ^{[ 2 ]} ekonomista, Franciszek Bossowski romanista i cywilista, który przybył z Uniwersytetu Jagiellońskiego w Krakowie i Alfons Parczewski specjalista prawa kanonicznego. W dwa lata później do kadry uniwersyteckiej dołączyli Bronisław Wróblewski urodzony w Twerze, Eugeniusz Waśkowski ^{[ 3 ]} urodzony w Akermanie.

Pierwszy rok studiów rozpoczynało prawo rzymskie wykładane przez wspomnianego wyżej Franciszka Bossowskiego ^{[ 4 ]}, autora pracy romanistycznej Actio ad exhibendum w prawie klasycznym i justyniańskim (1929)oraz Die Abgrenzung des mandatum und der negotiorum gestio im klassishen und justinianischen Recht (1937).

Historii ustroju państw na zachodzie Europy nauczał prof. Iwo Jaworski ^{[ 5 ]}. W II Rzeczpospolitej profesor ten był autorem pierwszych podręczników z zakresu powszechnej historii państwa i prawa. Najważniejszymi pracami powstałymi w okresie wileńskim są: Zagadnienie rządów parlamentarnych w pierwszym okresie Rewolucji Francuskiej (1926), Zarys dziejów miasta Wilna (1929).

Nad dawnym prawem polskim i litewskim pracował prof. Stefan Echrenkrentz ^{[ 6 ]}. Badał Statuty Litewskie i publikował związane z nimi prace. Dwukrotnie w roku 1930 i w 1935 został wybrany senatorem II Rzeczpospolitej. Habilitował się u niego Seweryn Wysłouch ^{[ 7 ]} i Jan Adamus ^{[ 8 ]}. Seweryn Wysłouch w Wilnie opublikował: Posługi komunikacyjne w miastach Wielkiego Księstwa Litewskiego na prawie magdeburskim do poł. XVI w. (1936). Do uczniów Stefana Echrenkrentza należeli również doktorzy: Juliusz Bardach ^{[ 9 ]}, Władysław Wielhorski ^{[ 10 ]} Kraków — Warszawa — Lublin 1989, Artykuł R. Dworka zawiera w przypisach noty biograficzne pracowników Instytutu Europy Wschodniej: Wł. Wielhorskiego, S. Świaniewicza i W. Sukiennickiego.}, Alina Wilkiewiczówna-Wawrzyńczykowa ^{[ 11 ]}.

Katedrą teorii prawa i filozofii przez dziesięć lat (1919-1929) kierował uczeń Leona Petrażyckiego, Jerzy Lande. W czasie pracy w Wilnie opublikował pierwsze swe książki: Norma a zjawisko prawne. Rozważania nad podstawami teorii prawa na tle krytyki systemu Kelsena (1925)oraz Zarys historii filozofii prawa w Polsce od początku XIX wieku (1928 Berlin) ^{[ 12 ]}. Później, po przejściu prof. Jerzego Landego na stanowisko profesora UJ, teorię i filozofię prawa wykładał Wiktor Sukiennicki ^{[ 13 ]}. Prof. W. Sukiennicki swoje wcześniejsze prace poświęcił teorii i filozofii prawa międzynarodowego. Były to: O pojęciu suwerenności (praca doktorskawydana w Paryżu w 1927), O podstawach obowiązywania prawa narodów (1929). W latach trzydziestychprzygotował trzytomowe opracowanie: Ewolucja ustroju Związku Republik Radzieckich w świetle oficjalnych publikacji władzy Radzieckiej (1938-1939) ^{[ 14 ]}. Został uznany dzięki tej pracy za nowatorskiego badacza prasy radzieckiej i jednego z pierwszych, światowych sowietologów.

Prawo państwowe i międzynarodowe od 1920 roku przez cały okres istnienia USB było wykładane przez prof. Wacława Komarnickiego. Równolegle od 1929 r. był profesorem w Szkole Nauk Politycznych w Warszawie. Wydał następujące prace: Polskie prawo polityczne (1922), po francusku La definition de l`agresseur (1935) oraz Ustrój państwowy Polski współczesnej (1937). Od lat trzydziestych pomagali mu docenci jego wychowankowie doc. Michał Król ^{[ 15 ]} i doc. Andrzej Mycielski ^{[ 16 ]}. Prof. W. Komarnicki z ramienia Stronnictwa Narodowego był posłem do sejmu w latach 1928-1935, a na emigracji 1942-1944 ministrem sprawiedliwości w rządzie Władysława Sikorskiego ^{[ 17 ]}.

Na Wydziale Prawno-Społecznym USB istniał także przedmiot prawo kościelne, wykładany od 1919 r. przez prof. Alfonsa Parczewskiego ^{[ 18 ]}. Jego zainteresowaniem była głównie etnologia. Napisał kilka artykułów o Łużyczanach i książkę W sprawie zachodniej granicy Polski (1919). Przed II Wojną Światową zastąpił goprof. Bolesław Wilanowski ^{[ 19 ]}, specjalista od konkordatów. W okresie pracy na USB profesor B. Wilanowski opublikował takie prace jak: Rozwój historyczny konkordancji (1929), Stosunek kościoła do państwa w świetle konkordatów (1930), Zwyczaj w kościele katolickim (1941, nakładem Cerkwi prawosławnej w Wilnie).

Katedra prawa karnego została powierzona Bronisławowi Wróblewskiemu. B. Wróblewski był niezwykłą i twórczą osobowością wileńskiej Alma Mater. Opublikował: Przestępstwo tłumu, Wstęp do polityki kryminalnej (obydwie w 1922), Penologię (2 tomy 1926), Prawo karne a moralność. Szkoła humanistyczna prawa karnego (1927), Zarys polityki karnej (1928), Studia z dziedziny prawa i etyki (1934), Język prawny i prawniczy (wydany pośmiertnie 1948) ^{[ 20 ]}. Bronisław Wróblewski uważał nauki prawne za część stale aktualizującej się historii. Natomiast historię instytucji prawnych w tym prawnokarnych za część ogólnoludzkiego dziedzictwa kultury. Stąd też jego wykłady, seminaria z ogólnej i szczegółowej części prawakarnego oraz z kryminologii cieszyły się niezwykłym powodzeniem ^{[ 21 ]}. Tuż przed samą wojną B. Wróblewski razem ze swoim pierwszym uczniem Witoldem Świdą podjęli się przeprowadzenia empirycznych badań nad sędziowskim wymiarem kar w II RP;B. Wróblewski, W. Świda Sędziowski wymiar kary w II Rzeczpospolitej. Ankieta. U prof. B. Wróblewskiego doktoryzowali się Witold Świda ^{[ 22 ]}, Stanisław Stomma ^{[ 23 ]}, Maria Borucka-Arctowa, Sawa Frydman (późniejsze nazwisko Cz. Nowiński) i Stanisław Olechnowicz ^{[ 24 ]}. Asystentem u prof. B. Wróblewskiego był także Igor Andrejew ^{[ 25 ]}. W. Świda po habilitacji w 1930 r. pozostał w katedrze prawa karnego. Łączył pracę akademicką z zajęciami w wileńskiej adwokaturze. Od 1924 w Wilnie prawem karnym procesowym zajmował się profesor Stefan Glaser ^{[ 26 ]}. W 1933 r. powstała osobna katedra procedury karnej prowadzona przez tego profesora.

Na wydziale Prawa i Nauk Społecznych zajęcia z ekonomii prowadził prof. Władysław Zawadzki ^{[ 27 ]} profesor Uniwersytetu w Wilnie od 1919 do 1931. Główne prace: Zastosowanie matematyki do ekonomii politycznej (1914), Teoria produkcji (1923). Jego uczniem był Stanisław Świaniewicz ^{[ 28 ]} politolog i ekonomista, jeden z pierwszych w świecie sowietologów, autor prac: Psychiczne podłoże produkcji w ujęciu Jerzego Sorela (1926), Momenty irracjonalne w teorii wyzysku (1928), Lenin jako ekonomista (1930), Polityka gospodarcza Niemiec Hitlerowskich ^{[ 29 ]} (1938), redaktor kilkutomowego wydawnictwa: Studiów nad problemami gospodarczymi ZSRR (1934).

Studenci Wydz. Prawa i Nauk Społecznych musieli zapoznawać się także z przedmiotem nazwanym skarbowość z elementami statystyki. Zajęcia z tego przedmiotu prowadził Mieczysław Gutkowski ^{[ 30 ]} autor publikacji Finanse miast Królestwa Polskiego za lata 1815-1915 (1917), Zarys ustawodawstwa z dziedziny skarbowości i gospodarki państwowej oraz komunalnej w 1925 r. na ogólnym tle sytuacji gospodarczej Polski (1927). Ponadto prof. M. Gutkowski rozpoczął wydawanie serii prac naukowych pod wspólnym tytułem Prace seminarium ze skarbowości i prawa skarbowego oraz ze statystyki. Wydano 3 tomy w latach (1931, 1932 i 1939). Publikowali w nich m. in. dr Leon Kurowski ^{[ 31 ]}, dr Jan Rutski ^{[ 32 ]} (pierwszy polski doktorat z etyki gospodarczej u profesora filozofii Tadeusza Czeżowskiego), Stefan Jędrychowski ^{[ 32 ]}, Leon Serafinowicz, Andrzej Dmitiew.

Katedrą administracji kierował prof. Jerzy Panejko ^{[ 34 ]}, współautor podręcznika Administracja i prawo administracyjne. Był promotorem doktoratów Henryka Dembińskiego i Jerzego Starościaka ^{[ 35 ]}. Pracę naukową pod kierunkiem profesora Panejki rozpoczął także Wacław Dawidowicz ^{[ 36 ]}.

Prawo cywilne wykładali: wymieniony już w związku z historią prawa rzymskiego Franciszek Bossowski i Eugeniusz Waśkowski członek komisji kodyfikacyjnej i Polskiej Akademii Umiejętności. Eugeniusz Waśkowski jest autorem prac: System prawa cywilnego (1932), Kurs procedury cywilnej (1933). W 1938 roku do pracy w katedrze prawa cywilnego dołączył Józef Zajkowski ^{[ 37 ]}, specjalizujący się w filozofii prawa cywilnego.

Prawo handlowe było wykładane przez prof. Adama Chełmońskiego. Profesor Chełmoński pełnił też funkcję redaktora naczelnego miesięcznika Palestra ^{[ 38 ]}. W Wilnie prof. Adam Chełmoński wydał pracę Rejestr handlowy (1927). Jego uczniem, który doktoryzował się jeszcze w Wilnie został prof. Jerzy Wiszniewski ^{[ 39 ]}.

Profesor Witold Staniewicz ^{[ 40 ]} pełnił kilkakrotnie funkcję rektora Uniwersytetu im S. Batorego, a na Wydz. Prawno-Społecznym wykładał prawo rolne.

Wydz. Prawno-Społeczny USB ściśle współpracował z samodzielną placówkę tej uczelni — Instytutem Europy Wschodniej ^{[ 41 ]}. Przy jego zakładaniu czynnie zasłużył się Stefan Echrenkrentz. Pracownicy uniwersytetu związani z Instytutem Europy Wschodniej wiele wysiłku poświęcili badaniom dotyczącym przekształceniom ustrojowo-gospodarczym zachodzącym w ZSRR. W instytucie zagadnieniami ekonomii ZSRR zajmowali się: W. Świaniewicz, W. Sukiennicki, M. Gutkowski. Zainteresowanie Związkiem Radzieckim i komunizmem było znaczne i wpływało na krystalizację postaw politycznych. W gronie osób kształtujących klimat w USB jednoznacznie antykomunistyczną postawą wsławili się prof. Marian Zdziechowski ^{[ 42 ]}, redaktor naczelny codziennej gazety, wileńskiego Słowa.

Z kolei Henryk Dembiński zgromadził wokół siebie grupę wybijającej się młodzieży z udziałem Stefana Jędrychowskiego, Marii Dziewickiej, Leszka Raabego ^{[ 43 ]}. Część tej grupy po 1930 roku przyjęła proradziecką postawę i weszła w krąg zakonspirowanej Komunistycznej Partii Polski oraz Ludowej Partii Zachodniej Białorusi.

b) Studenci Wydziału Prawno-Społecznego USB

W murach wileńskiej uczelni żywe były antynomie światopoglądowe. Toczyły się ostre dyskusje nad politycznym kształtem Europy Wschodniej oraz problematyką współistnienia na jej terenie wymieszanych ze sobą wielu narodów.

Mozaikę narodowościową uniwersytetu może scharakteryzować skład studentów. W roku akademickim 1938/39 na ogólną liczbę 3100 słuchaczy było 73 % Polaków, 13 % Żydów, 7 % Rosjan, 3 % Białorusinów, 2,7 % Litwinów, 0,9 % Ukraińców, 0,4% Niemców ^{[ 44 ]}.

Studenci na pierwszy rok Wydz. Prawa przyjmowani byli bez egzaminów. Egzaminy z prawa rzymskiego u prof. F. Bossowskiego czy z historii ustrojów państw na Zachodzie Europy u prof. Ivo Jaworskiego, pełniły rolę selekcji na wyższe lata studiów.

Na Wydziale funkcjonowało Koło Prawników. Organizowało ono pomoc w nauce, prowadziło wydawanie skryptów i książek, rozprowadzało potrzebne materiały naukowe, czuwało nad biblioteką dydaktyczną, organizowało konkursy krasomówcze, odczyty, wycieczki do sądu, więzień, na giełdę, itp.

Studenci mogli także działać w ogólnouniwersyteckiej Bratniej Pomocy. W jej ramach problemy światopoglądowe i konflikty narodowościowe były ostrzejsze niż wśród młodzieży skupionej w Kole Prawników.

W dniu 28.10.1939 r. okręg wileński wraz z miastem przejęły władze państwa Litewskiego. Administracja litewska przystąpiła do szybkiej likwidacji uniwersytetu. Wówczas to jego rektor profesor S. Echrenkrentz wystosował protest skierowany do społeczności akademickich na zachodzie Europy, zatytułowany: Do profesorów całego świata ^{[ 45 ]}. Dokument był protestem uniwersyteckiego Senatu i kończył się apelem o wywarcie nacisku politycznego i wsparcie społeczności akademickiej. W Londynie powstał komitet solidarności ze społecznością akademickąWilna, który zaczął organizować zbiórkę funduszy. Fundusze te zdołano przekazać jeszcze przed wkroczeniem wojsk radzieckich do Wilna w kwietniu 1940 r. Pomoc tę rozdzielali m. in. B. Wróblewski i L. Kurowski ^{[ 46 ]}.

Do roku 1945 działał tajny uniwersytet, który wielu studentom umożliwił zakończenie studiów. Organizatorem tego przedsięwzięcia w mieście okupowanym przez administrację litewską, radziecką, niemiecką i znowu radziecką był prof. S. Echrenkrentz.

Władze radzieckie wszystkie dokumenty Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie wywiozły do Moskwy. W pierwszej kolejności zabrano dokumentację Instytutu Europy Wschodniej ^{[ 47 ]} i Wydz. Prawno-Społecznego.

c) Powojenne losy pracowników i wychowanków Wydziału Prawno-Społecznego USB

Po wojnie grono profesorskie z Wilna uległo rozproszeniu. Najwięcej profesorów Wydz. Prawno-Społecznego USB znalazło się we Wrocławiu. Byli to Adam Chełmoński, Iwo Jaworski, Witold Świda, Seweryn Wysłołuch, Andrzej Mycielski. Do kadry naukowej Uniwersytetu Warszawskiego dołączyli Juliusz Bardach, Leon Kurowski, Jerzy Starościak, a także później Igor Andrejew. W warszawskiej SGPiS podjęli pracę Maria Dziewicka ^{[ 48 ]}, Leon Kurowski, Czesław Nowiński ^{[ 49 ]}, (wcześniejsze nazwisko Sawa Frydman) Jerzy Wiszniewski, w Inst. Historii PAN Alina Wilkiewiczówna-Wawrzyńczykowa, przez pewien czas także Władysław Zawadzki. Z kolei wydział prawa UJ stał się placówką, gdzie po wojnie kontynuowali swoją aktywność naukową Jerzy Lande, Maria Borucka-Arctowa ^{[ 50 ]} i Stanisław Stomma. W wydziale prawa Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu pracował profesor prawa administracyjnego Wacław Dawidowicz, a w wydziale prawa Uniwersytetu Łódzkiego profesor Jan Adamus, historyk ustrojów oraz prof. Bolesław Wilanowski wybitny specjalista prawa wyznaniowego. Z kręgu wileńskich absolwentów Wydziału Prawno-Społecznego USB wywodzi się ponadto Andrzej Święcicki, po II Wojnie Światowej prawnik i socjolog związany z Akademią Teologii Katolickiej, który zajmował się głównie socjologią religii.

Profesorami pochodzącymi z Wydz. Prawno-Społecznego USB działającymi na obczyźnie byli: Stefan Glaser, Wacław Komarnicki, Wiktor Sukiennicki, Stanisław Świaniewicz. Wszyscy wymienieni w czasie II Wojny Światowej związali się z utworzonym dla Polaków wydziałem prawa w Oxfordzie. W latach późniejszych wykładali w innych uczelniach głównie Wlk. Brytanii, St. Zjednoczonych i Francji.

Trudno nie pamiętać o wielu wychowankach Wydziału Prawno-Społecznego Uniwersytetu w Wilnie i nie podkreślić jak wielkie mieli znaczenie, pracując w wymiarze sprawiedliwości, adwokaturze i administracji gospodarczej.

Największą jednak rolę odegrał Wydział Prawno-Społeczny USB w dziedzinie naukowej. Towarzyszył rozwojowi prawa w Polsce międzywojennej, dał podwaliny pod nowatorskie badania w wielu dziedzinach nauk w prawie karnym, filozofii i teorii prawa, w badaniach prawno-ekonomicznych. Znaczenie Wydziału Prawno-Społecznego polega także na wykształceniu kilku pokoleń profesorów-pracowników nauki polskiej i światowej.