W artykule pt. „Ludowe kosmogonie a problem religii Słowian zachodnich" (2002) Witold Mańczak poruszył m.in. kwestię śladów mitu jaja kosmicznego w polskim folklorze. Jest to jeden z bardziej rozpowszechnionych motywów mitologicznych na świecie, występuje m.in. u Indoeuropejczyków, w Afryce, Azji, Australii i Oceanii. Mircea Eliade źródła tego motywu upatrywał w Polinezji, skąd następnie miał rozejść w różnych kierunkach ^{[ 1 ]}. Interesuje nas tu jednak jego ewentualne poświadczenie w folklorze słowiańskim.

W literaturze przedmiotu ten temat przewijał się u niektórych folklorystów w XIX (Afanasjev 1994: 530-531; Veselovski 1989: 109; Machal 1891: 10) i pocz. XX wieku (Biegeleisen 1929: 176-177). Okres ten podsumował Kazimierz Moszyński, pisząc: „Tylko niektóre z kosmogonicznych mitów słowiańskich (potrącających m.in. o wątek kosmogonicznego jaja) znalazły większą łaskę w oczach badaczy i o nich posiadamy już pewne ogólniejsze pojęcie" (KLS II 2, 779). Artykuł W. N. Toporowa (1977) wniósł wiele nowego do tematu. Do niego więc odwołują się na ogół późniejsi badacze (Nikolajeva, Safronov 1999: 88-89; Mianecki 2002: 28-29; Szyjewski 2003: 38; Kowalik 2004: 121).

Jak przedstawia się podstawa źródłowa tych dociekań? Przywołuje się najczęściej kilka tych samych tekstów. Są to bajki (ukraińska, słoweńska) i baśnie (rosyjskie), a ponadto zapis wierzenia (z Polski środkowej) i in. Jeden z najbardziej godnych uwagi tekstów to wierzenie z Dobrzyna, przywołującego explicite motyw światowego jaja: „ziemia została stworzona z wielkiego jaja, które leżało na niebotyczném drzewie" (Petrow 125). Inny wariant (ze Słowenii) zawiera motyw ptaka i jaja, z którego wylewają się kosmiczne wody. Oto jego fragment:

Od kraja je bila zemlja pusta, nikjer ni bilo nič drugega kakor gol kamen. Bogu je bilo tega žal in je poslal na zemljo svojega petelina, naj jo oplodi, nakar bo redila človeąki rod. Petelin se spusti na pečine in znese jajce čudežne moči in čudežne namene. Jajce se prebije in iz njega privre na dan sedem rek. Reke so napolnile pokrajino z vodo in na skorem je bilo vse zeleno, zemlja je nosila cvet in sad. (Kelemina 1930: 282; Erben 1924: 58)

Pozostałe przykłady należy traktować jako transformacje tego motywu. To ukraiński „Mit o pierwszym wieku stworzenia" — bajka, w której pojawia się motyw królestwa w jajeczku:

Kolisь-to ąče za pervogo vika, za starich ljudej (...) ptica vmorilasь da i sila na takomu visokomu derevi! Koli žъ de čolovik bovkunom. [i dalszy ciąg] I vinesla ëmu carstvečko vъ zolotomu jaječku... (Kulią 1856: 31-32); i fragmenty baśni rosyjskich z motywem złotego jajka i trzech królestw. Te teksty stały się przedmiotem analizy W. N. Toporowa, który dostrzegł w nich kosmologiczne sensy. Zakłada on, że motyw zwijania / rozwijania jajka w królestwo jest metaforą powstania z jajka kosmosu:

Eta car-devica vse svoje carstvo svila v kurinoje jajco, velikoje li kurnoje jajco, dak vot ona vse v jajco svila i položila jemu w karman… Ta vziala svoje carstvo v kurinoje jajco svila i jemu v karman položila… Nu vozm'et vsie tri carstva da i rozvernet eti jajca. (Nikiforov 182)

Ten ograniczony do kilku tekstów, ale wystarczający do postawienia hipotezy o micie kosmicznego jaja, materiał, uzupełniają niektóre inne wzmianki, w tym — publikowane w „Literaturze Ludowej" — zagadki ludowe, np. „Jest świat. A w tym świecie żółty kwiat", „Jest sobie biały świat. A w tym świecie żółty kwiat" (odpowiedź: jajko; LL 1957 nr 3, s. 38 nr 48b, g), i inne ^{[ 2 ]}. Jest wysoce prawdopodobne, że systematyczny przegląd materiałów etnograficznych mógłby przynieść więcej tego typu przykładów.

Co z tego wynika dla omawianego zagadnienia? Przede wszystkim, wyraźnie rysuje się możliwość określenia prototypu tych bajek. Wariant dobrzyński i ukraiński odnoszą się do jednego mitycznego obrazu, będącego kontaminacją motywów: kosmicznego jaja i drzewa świata. Wersja słoweńska zawiera archaiczny motyw siedmiu rzek z kosmicznego jaja. Obie wersje mają swoje odpowiedniki w przesądach i zachowaniach magicznych ^{[ 3 ]}.

Aż do tego miejsca mowa była o wersjach hipotetycznego mitu kosmicznego jaja bez śladów politeizmu. Według A. Mianeckiego ten fakt koresponduje z koncepcją H. Łowmiańskiego, w której brak politeizmu u Słowian. Wniosek taki nie wydaje się zresztą ani konieczny, ani słuszny w świetle dostępnego materiału bajkowego. Okazuje się, że folklor słowiański zna lub znał wątek narodzin bohatera / bohaterki z jaja, przy czym w niektórych wersjach (jajo unoszące się na morzu) wykazuje on uderzającą zbieżność z mitami hinduskimi i in. Z konieczności warto tu przytoczyć tylko kilka przykładów, sygnalizując jedynie problem: „Królewna z jajka" (Petrow 142), „O pannie, wylęgniętej z jajka" (S. Ciszewski, „Krakowiacy"), „O złotej dziewczynie, która wzięła się z jajka" (Złota lipka. Bajki Słowian Zachodnich); motyw „bohater rodzi się w beczce pływającej na morzu" pojawia się też w folklorze rosyjskim (Afanasjew 1994 II 167).

Wreszcie, warto zwrócić uwagę na rolę jaja w obrzędowości magicznej, który to temat często poruszany jest w związku z wierzeniami o jajku jako środku pobudzania życia itp. (Biegeleisen 1929: 170-178; Niewiadomski 1989; Kowalik 2004: 121 n.).

BIBLIOGRAFIA

1. Afanasjev 1994 — А. Афанасьев, Поетические воззрения славян на природу, т. I-III, Москва.

2. Biegeleisen 1929 — Henryk Biegeleisen, U kolebki. Przed ołtarzem. Nad mogiłą, Lwów.

3. Erben 1924 — Karel Jaromír Erben, Báje a povsti slovanské, V Prosinci 1924.

4. Kelemina 1930 — Jakob Kelemina, Bajke in pripovjedke slovenskega ljudstva z mitoloąkim uvodom, V Celju.

5. Kowalik 2004 — Artur Kowalik, Kosmologia dawnych Słowian. Prolegomena do teologii politycznej dawnych Słowian, Kraków.

6. Kulią 1856 — П. Кулишъ, Записки о Южной Руси, т. 1, С. Петербург.

7. Lewicka-Kowalska 1981 — Hanna Lewicka-Kowalska, Wątki kosmogoniczne we wschodniosłowiańskiej i polskiej pieśni ludowej [w:] Studia Polono-Slavica-Orientalia. Acta litteraria, VII, Wrocław.

8. Máchal 1891 — Jan Máchal, Nákres slovanského bájesloví, Praha.

9. Mianecki 2002 — Adrian Mianecki, Ludowe kosmogonie a problem religii Słowian zachodnich, LL, 2002, nr 4/5.

10. KLS — Kazimierz Moszyński, Kultura ludowa Słowian, t.2, Warszawa 1968.

11. Mity o stworzeniu — David Adams Leeming, Margaret Adams Leeming, Mity o stworzeniu świata i ludzi. Przegląd encyklopedyczny, przekład Anna Zakrzewicz, Warszawa 1999.

12. Niewiadomski 1989 — D. Niewiadomski, Semantyka jaja w rytach orki i siewu, „Etnolingwistyka" 2, Lublin.

13. Nikiforov — Севернорусские сказки в записях А. И. Никифорова, Москва - Ленинград 1961.

14. Nikolajeva, Safronov 1999 — N. A. Nikolajeva, N. A. Safronov, Istoki slavjanskoj i evrazijskoj mifologii, Moskva.

15. Petrow — Aleksander Petrow, Lud ziemi Dobrzyńskiej, jego charakter, mowa, zwyczaje, obrzędy, pieśni, przysłowia, zagadki itp., „Zbiór Wiadomości do Antropologii Krajowej", t. 2, 1878.

16. Szuchiewicz 1908 — Włodzimierz Szuchiewicz, Huculszczyzna, t. IV, Lwów.

17. Szyjewski 2003 — Andrzej Szyjewski, Religia Słowian, Kraków.

18. Toporow 1977 — Władimir Toporow, Wokół rekonstrukcji mitu o jaju kosmicznym (na podstawie baśni rosyjskich) [w:] Semiotyka kultury, red. E. Janus i M. R. Mayenowa, Warszawa.

19. Veselovskij 1889 — А. Н. Веселовский, Разысканiя въ области русскаго духовнаго стиха. XI — XVII, Санктпетербургъ.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Pogańskie praktyki Słowian w świetle odkryć archeologicznych w roku 2007 Pochodzenie kosmogonii dualistycznej u Słowian

Comment on this article..   See comments (5)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word