Typologia grup satanistycznych

Próba stworzenia jednego, powszechnie obowiązującego podziału grup satanistycznych działających w Polsce wydaje się problemem najbardziej frapującym badaczy. Miało to bowiem z założenia ułatwić orientację przy opisywaniu tego heterogenicznego zjawiska, które na dodatek ulegało i ulega ciągłym zmianom. Wynikiem tych działań było powstanie kilku interesujących typologii, opartych na badaniach przeprowadzonych wśród grup satanistycznych.

Pierwszą próbę podjął w 1987 roku Kaliski R.U.S.W. Przeprowadziwszy infiltrację środowiska czcicieli zła, dokonał następującego podziału:

— sataniści — ich założycielem w Polsce miał być Robert Szwed (określany „mityczny", gdyż nikt z badaczy nie zdołał potwierdzić jego istnienia). Sataniści uznawali istnienie Boga — istoty nadrzędnej, ale słabej. Rytuały tej grupy miały charakter witalny, biologiczny przy których niezbędnym rekwizytem było czerwone wino. Centra religijne satanistów mieściły się m. in. w Trójmieście, Częstochowie, Wrocławiu i Kielcach.

— szataniści — oddający cześć Szatanowi. Nie deprecjonowali roli i znaczenia Boga. W swoich rytuałach wykorzystywali wino i/lub zwierzęcą krew. Ich stolicami miały być Szczecin i Wrocław.

— lucyferianie — nurt najbardziej radykalny związany z Krakowem i z Gdańskiem. Dla lucyferian Szatan był Najwyższym Bogiem, Boga chrześcijan uważali zaś za uzurpatora, którego należy zwalczyć (widać w tym dychotomicznym podziale nawiązanie do filozofii gnostyków). Podczas rytuałów pili wyłącznie zwierzęcą krew, a rytualne morderstwa zastępowali zbiorowym gwałtem ^{[ 1 ]}.

Powyższa typologia szybko utraciła aktualność. Już dwa lata później badacze przywołujący ją zaznaczali, iż może ona być używana jedynie w aspekcie historycznym ^{[ 2 ]}.

Podobny los spotkał podział dokonany przez A. Mikołejko. Wyróżniła ona trzy grupy:

— lucyferian — podczas rytuałów grupa ta posługiwała się „odwróconą" Biblią i odwróconym rytuałem, modląc się: „Lucyferze Nasz, któryś jest w Piekle…";

— magiczno-okultystyczny Kościół Kirke (jego istnienie oraz związek z satanizmem nie został ostatecznie potwierdzony) — na jego czele stała kobieta uznawana za wcielenie Kirke. Podczas rytuałów zabijano psa lub kota ^{[ 3 ]}.

Wydaje się, że proces dezaktualizacji dotknął zwłaszcza te podziały, które starały się opisać satanizm niejako od środka, jednocześnie używając terminologii i nazewnictwa stosowanego przez wyznawców Diabła. Wynikało to z faktu, iż większość tych grup po krótkim okresie działalności przestawała istnieć lub też zmieniała swoją nazwę.

Problem utraty aktualności ominął te podziały, które powstały na gruncie nauk społecznych (socjologia) i filozoficznych (religioznawstwo) a opartych na badaniach bezpośrednich. Dotychczas powstały dwie takie typologie.

W 1991 roku socjolog z Uniwersytetu Gdańskiego B. Hoffmann wyróżniła trzy grupy satanistów, za kryterium podziału uznając stopień znajomości doktryn.

1. Fani muzyki heavy metal (subkultura heavy metal) — nie są oni satanistami w pełnym tego słowa znaczeniu, nie wyznają bowiem ideologii satanistycznej a z wyznawcami kultu szatana łączy ich jedynie wygląd.

2. Sataniści „podkulturowi" — to również grupa subkulturowa, mająca jednak swą ideologię, system norm i wartości. Jej członkowie najczęściej wywodzą się z kręgów fanów muzyki death i black metal.

Zauważywszy wyraźne w tej grupie różnice w kwestii podejścia do przemocy B. Hoffmann wydzieliła trzy podgrupy:

3. Sataniści „autentyczni" — cechuje ich twórcze podejście do doktryny proponowanej przez LaVeya ^{[ 4 ]}.

B. Hoffmann wymieniła również wartości, którymi kierują się sataniści „autentyczni", są nimi: eksponowanie wartości życia jednostki, wzmacnianie człowieka poprzez rozwój instynktów oraz odrzucenie moralności i etyki chrześcijańskiej ^{[ 5 ]}.

Drugiego, ostatniego jak do tej pory podziału na podstawie bezpośrednich badań dokonał M. Zawadzki. Wymienił on pięć grup:

1. Sataniści „podwórkowi" - głównie członkowie subkultury „metalowej", cechuje ich brak głębszej wiedzy na temat satanizmu.

2. Sataniści „koncertowi" — zdaniem M. Zawadzkiego większość z nich to pozerzy, nakładający „diabelską maskę" na czas koncertu jakiegoś zespołu satanistycznego.

3. Sataniści subkulturowi - zazwyczaj zrzeszają się w małe, zwarte grupy z własnym systemem normatywnym. Członkowie tych grup często dokonują aktów wandalizmu, profanacji grobów i zwłok oraz sadystycznych czynów wobec zwierząt i ludzi.

4. Sataniści „konfesyjni" — na przykład członkowie Kościoła Szatana.

5. Sataniści „oświeceni" — według autora podziału są to osoby pojmujące satanizm jako drogę rozwoju własnej siły i osobowości, a także jako drogę samopoznania. Oddają cześć Szatanowi lub Lucyferowi, pojmowanym jako pewien rodzaj energii przenikającej wszechświat ^{[ 6 ]}.

Mimo znacznego przedziału czasowego dzielącego powstanie tych typologii można dostrzec wyraźne między nimi podobieństwa.

Pierwsza grupa wydzielona przez B. Hoffmann odpowiada dwóm pierwszym członom typologii M. Zawadzkiego. Z kolei sataniści „podkulturowi" w pierwszej typologii zachowaniem i znajomością doktryn wyraźnie korelują z tymi, którzy w drugiej zostali określeni terminem „subkulturowych".

To, że terminy sataniści „oświeceni" i „autentyczni" oznaczają tożsamą grupę osób, nie ulega żadnej wątpliwości. Obaj badacze definiują tak osoby, które cechuje twórcze podejście do satanizmu, rozumianego jako droga prowadząca do samopoznania.

Pozostaje jeszcze kwestia satanistów konfesyjnych wymienionych w typologii M. Zawadzkiego. Wydaje się, iż B. Hoffmann prawdopodobnie zaliczyłaby ich do grupy satanistów autentycznych. Przesłankę takiego przypuszczenia stanowi przypadek Huberta (jeden z pięciu satanistów „autentycznych" z badań naukowca z UW), który swoje wtajemniczenie uzyskał we włoskim odłamie Kościoła Szatana.

Obie te typologie, które być może w pełni zasługują na to, by uznać je za obowiązujące i zgodne z rzeczywistością, mają jeden podstawowy mankament. Powstały mianowicie na podstawie zbyt małej, niereprezentatywnej ilości badań. Przeprowadzenie wywiadów z zaledwie kilkunastoma satanistami, z których większość to fani muzyki heavy metal, stanowi zbyt wątłe przesłanki, by móc wysuwać z tego materiału wnioski obowiązujące dla całego zjawiska ^{[ 7 ]}.

W latach osiemdziesiątych powstało także kilka podziałów, które choć aspirowały do miana naukowych, nie mogą za takie być uznane. Nie opierały się bowiem ani na badaniach, ani na obserwacji, lecz na pewnych trudnych do określenia motywach.

Przykładem może być typologia zaproponowana w 1986 roku przez ks. J. Zbigmalskiego. Wyróżnił on dwa typy satanizmu, za kryterium przyjmując stopień zaangażowania:

Pierwszą grupę stanowią osoby najgłębiej wtajemniczone, świadome przyjętej ideologii. Odrzucają one Boga w zamian czcząc Szatana, uznając go za zasadę zła. Posiadają różne stopnie wtajemniczenia oraz praktykują rytuał czarnej mszy, podczas których dochodzi do profanowania zwłok, świętokradztwa, zabijania zwierząt.

Drugą grupę stanowi młodzież nieposiadająca większej wiedzy na temat ideologii satanistycznej, ale fascynująca się nią i podkreślająca swój związek z nią przez zachowanie, ubiór oraz graficzne znaki przynależności. Podobnie jak sataniści pierwszej grupy nie są oni ateistami, jednak wyznając Szatana odwracają się od Boga ^{[ 8 ]}.

W przypadku powyższej typologii trudno ustalić, co kierowało badaczem przy jej ustalaniu. O ile bowiem sataniści drugiej grupy rzeczywiście pojawili się wówczas (vide: Jarocin 1986), o tyle ewentualny fakt działania w Polsce połowy lat osiemdziesiątych satanistów posiadających wysoki poziom wtajemniczenia pozostaje zagadką. Wątpliwości wynikają z kilku przesłanek: po pierwsze analiza wywiadów z członkami ruchu z tamtego okresu wykazuje, że ich poziom wiedzy o doktrynach, ideologii i filozofii satanistycznej był żenująco niski. Na potwierdzenie warto przytoczyć fragment listu od satanistów (o pseudonimach „Abaddona", „Angela" i „Rippena"), jaki nadszedł do redakcji tygodnika „Na przełaj" (list ten był reakcją na artykuł satanisty o pseudonimie „Grabarz") „(...) jeżeli ten 'Grabarz' to satanista to A.S. Lavey jest zakonnicą (...) My sataniści ze Szczecina uważamy, że metalowiec, który szuka pojednania z punkami, to gówno nie satanista" ^{[ 9 ]}. Po drugie nieobecna była wówczas na naszym rynku jakakolwiek fachowa literatura, o pismach Crowleya czy LaVeya nie wspominając (zresztą i tak większość polskich satanistów o założycielu Kościoła Szatana i jego poglądach nic nie wiedziała, ci zaś którzy mieli o nim jakąś wiedzę, zawdzięczali ją artykułom prasowym oraz filmowi „Ameryka, Ameryka"). Po trzecie wreszcie, nawet R. Kostrzewski, ówczesny naczelny ideolog satanizmu, tak na scenie, jak i w wywiadach prezentował stosunkowo ubogi i płytki obraz kultu Szatana ^{[ 10 ]}. Wydaje się zatem, iż ksiądz Zbigmalski przy tworzeniu swojej typologii uległ wpływowi informacji o satanizmie amerykańskim, które uznał za obowiązujące także na naszym gruncie.

[ 6 ] Zawadzki M., Satanizm w Polsce ze szczególnym uwzględnieniem subkultury satanistycznej i kreowanego przez nią obrazu świata, maszynopis w posiadaniu Pracowni Dokumentacji Wyznań Religijnych w Polsce Współczesnej Instytut Religioznawstwa UJ, s. 90-94.

[ 7 ] Przeprowadzenie badań wśród osób należących do subkultury heavy metal, jak i subkultury satanistycznej pozwoliło ustalić fakt istnienia głębokich różnic strukturalnych miedzy tymi grupami. Stwierdzono, iż subkultura „metalowa" jest formacją bezideologiczną, do której akces daje uczestnikom poczucie przynależności. Jest to zatem przejaw grupowej fascynacji muzyką. Subkultura satanistów natomiast wykracza poza zwykłą fascynację muzyką: „Dodatkowym elementem jest wiara, co implikuje zbliżenie się muzyki black metal do zjawisk parareligijnych. Satanizm wykracza poza zainteresowania muzyczne, daje wiarę a ipso facto — poczucie mocy, oryginalności, wyzwala z zaściankowości, a także daje ideologiczną podstawę do licznych aktów wandalizmu członków tej subkultury". Zob. Hoffmann B., op. cit., s. 35-48; Zawadzki M., op. cit., s. 86-88.