Kościół w czasach reformacji i kontrreformacji

Po upadku starożytnego Rzymu, w Europie powstało szereg państw i państewek o ustroju feudalnym, gdzie władza i majątki ziemskie znajdowały się w posiadaniu królów, książąt i Kościoła.

Papiestwo jako centralistyczna absolutystyczna władza typu monarchistycznego, kształtowała się pod wpływem tradycji imperium rzymskiego i monoteistycznej ideologii chrześcijańskiej, która stała się duchową inspiracją systemów autorytatywnych.

Kościół zarządzany przez papieża i biskupów, stanowił nie mniej potężną władzę niż władza królewska i książęca, a ponadto dysponował olbrzymimi dobrami ziemskimi ^{[ 1 ]} i wysoko wykwalifikowanymi kadrami naukowymi (nauka i oświata była w rękach Kościoła).

Posiadając władzę, ogromne majątki i przygotowane kadry, Kościół sterował rozwojem nauki i sztuki a jednocześnie w sposób znaczący wpływał na politykę prowadzoną przez władców ówczesnej Europy.

Po średniowiecznym regresie cywilizacyjnym, gdzie władzę polityczną sprawowała oligarchia, nadeszły czasy, w których osłabła władza Kościoła, pojawili się młodzi, wykształceni i prężni ludzie, wolni od scholastycznej nauki Kościoła. Rozkwit myśli naukowej i postęp cywilizacyjny wpłynął na rozwój miast, handlu i rzemiosła. Bardzo ważną rolę odegrały wyższe uczelnie, które wniosły doniosły wkład w dziedzinie doskonalenia nauki i oświaty, w procesie laicyzacji życia umysłowego i wyzwolenia jednostki spod władzy papieskiej.

Słowem, w połowie XV wieku Europa wkroczyła w wielką epokę, którą powszechnie nazwano Renesansem, czyli Odrodzeniem.

Epoka ta zaznaczyła się w historii Europy i świata wielkimi odkryciami naukowymi i geograficznymi, a także charakteryzowała się powstaniem wielkich dzieł naukowych i artystycznych.

Mikołaj Kopernik udowodnił, że nie Słońce wokół Ziemi lecz Ziemia obraca się wokół Słońca. Krzysztof Kolumb odkrył nowy ląd — Amerykę, a Vasco da Gama odkrył drogę do Indii opływając Afrykę. Pojawiają się wielcy artyści i twórcy niezapomnianych dzieł, jak Leonardo da Vinci i Michał Anioł.

Okres Renesansu, sprzyjający procesom życia umysłowego, przyczynił się do narodzin ruchu społecznego, zwanego Reformacją. Ruch ten dążył do emancypacji człowieka i wyzwolenia go z więzów feudalnych, narzuconych przez monarchię i hierarchię kościelną.

Reformacja była jednocześnie protestem przeciwko okrucieństwom Świętej Inkwizycji i formalizacji życia religijnego, przeciwko gromadzeniu przez Kościół olbrzymich bogactw i posiadłości ziemskich, a także przeciwko demoralizacji kleru a zwłaszcza hierarchii kościelnej i Kurii Rzymskiej.

Święta Inkwizycja reprezentująca boską władze na ziemi, wyłączona spod władzy biskupów i poddana bezpośredniej władzy Stolicy Apostolskiej, wsławiła się niesłychanym okrucieństwem w całej Europie, a zwłaszcza w Hiszpanii i Portugalii. ^{[ 2 ]}

Prekursorem Reformacji był czeski kaznodzieja, profesor Uniwersytetu w Pradze, Jan Hus, który kierując się ideałami angielskiego profesora teologii J. Wiklifa ^{[ 3 ]} oraz czeskich bojowników o naprawę Kościoła — wystąpił przeciwko niemoralnemu życiu kleru i majątkom kościelnym, kwestionował autorytet hierarchii kościelnej, sprzeciwiał się sprzedawania przez Kościół odpustów za grzechy oraz występował w obronie najniższych warstw społeczeństwa.

Władze kościelne odniosły się negatywnie do wszelkich innowacji zgłaszanych przez Jana Husa i dwukrotnie obłożyły go klątwą, a następnie został uwięziony, oskarżony za herezję i z wyroku Trybunału Świętej Inkwizycji skazany na śmierć przez spalenie na stosie. Wyrok wykonano 6.7.1415 r.

Śmierć Jana Husa wywołała w Czechach ogromne oburzenie oraz spowodowała wybuch wojen husyckich i powstań w Czechach, które doprowadziły do konfliktu z Kościołem katolickim, główną ostoją i gwarantem porządku feudalnego.

Zasadniczym reformatorem, zmierzającym do odrodzenia Kościoła był kaznodzieja, profesor dialektyki i etyki w Wittenberdze Marcin Luter. Jako jeden z twórców reformacji M. Luter ogłosił 95 tez, w których głosił nawrót do tradycji i pierwotnego chrześcijaństwa, twierdził, że Kościół to zgromadzenie wiernych bez hierarchii a orzeczenia papieży i soborów nie zasługują na wiarę; negował pojęcie kapłaństwa i potępiał celibat księży oraz odrzucał wszelkie przejawy kultu i autorytet Kościoła w sprawach interpretacji Biblii.

Obłożony klątwą papieską zrzucił habit i ożenił się z zakonnicą. Wystąpienie Marcina Lutra w 1517 r. zaostrzyło kryzys społeczno-polityczny i zapoczątkowało serię wojen między protestantami a katolikami, które toczyły się w XVI i XVII wieku w całej Europie Zachodniej. Pod koniec XV wieku we Florencji wybuchło powstanie przeciwko tyranii Medyceuszów, na czele którego stanął reformator religijny, dominikanin i kaznodzieja Girola Savanarola. Występował on przeciwko świeckiej władzy papieży, zwalczał zepsucie i żądzę bogacenia się duchowieństwa. Oskarżony został o herezję i spalony na stosie w 1498 r.

W Szwajcarii i w Niemczech w latach dwudziestych szesnastego wieku powstał radykalny ruch religijny anabaptystów negujących ważność chrztu niemowląt a praktykujący chrzest dorosłych. Ruch ten rozprzestrzenił się niemal w całej Europie, głównie wśród klas niższych, dzięki swej radykalnej ideologii społeczno-politycznej.

W 1528 r. w Wiedniu został spalony na stosie Hibmaier Balthazar, przywódca anabaptystów w Niemczech i na Morawach, uczestnik wielkiej wojny chłopskiej w 1525 r.

Wojna chłopska była antyfeudalnie zbrojnym powstaniem chłopów, które splotło się z postulatami reformacji religijnej, a zwłaszcza anabaptystów, zmierzające do poprawy warunków bytowych.

Wojna chłopska ogarnęła wiele miast i regionów Niemiec, Szwajcarii i Austrii. Powstańcy reprezentowali różne programy polityczne — od umiarkowanych do bardzo radykalnych. Domagano się całkowitej likwidacji stosunków feudalnych, zniesienie poddaństwa i obniżenia wymiaru pańszczyzny, swobodnego wyboru plebanów i wolności „czystego słowa Bożego". Powstańcy opanowali liczne zamki i klasztory oraz wiele miast. Liczne powstania, które wybuchały w tym okresie zostały stłumione, ponieważ powstańcy działali w rozproszeniu i nie mieli jednolitego kierownictwa.

Pierwszy etap walk w Niemczech, wywołany wystąpieniami Marcina Lutra, zakończył się z chwilą podpisania w 1555 r. augsburskiego pokoju religijnego, który przyniósł prawne uznanie protestantyzmu, zapewnił prawa wyboru wyznania oraz przejęcie przez książęta dóbr kościelnych.

Pod wpływem nauk Marcina Lutra, kaznodzieja w Zurychu, Urlich Zwingli, w sposób bardziej radykalny interpretuje nauki Lutra występując przeciw odpustom, postom i celibatowi kleru. Wypowiada się także za sekularyzacją klasztorów, usuwaniu z kościołów obrazów kultu religijnego. Uważa, że reforma chrześcijaństwa powinna przejawiać się w przebudowie społeczeństwa, w reorganizacji kultury, obyczajów i struktury władzy. Po zorganizowaniu silnego związku protestanckiego w Zurichu i Bernie, Zwingli zginął w walce z wojskami katolickimi pod Kappel w 1531 r.

Reformacja chrześcijańska zapoczątkowana przez M. Lutra spowodowała lawinę wystąpień protestujących przeciwko feudalnym stosunkom społecznym, których fundamentem był Kościół katolicki i jego hierarchia.

W 1527 r. został oficjalnie przyjęty luteranizm w Szwecji. W Marburgu w Niemczech, w tymże roku, powstaje pierwszy protestancki uniwersytet. W 1528 r. następuje początek reformacji w Szkocji. W 1534 r. Henryk VIII został głową Kościoła anglikańskiego, a w 1535 r. angielskie duchowieństwo odrzuca zwierzchnictwo papieża. Luteranizm staje się oficjalną religią w Danii, Norwegii i niemieckich krajów nadbałtyckich.

W 1538 r. francuski myśliciel Jan Kalwin, pozostający pod wpływem Marcina Lutra, zostaje wygnany z Genewy i osiada w Strasburgu. We Francji powstaje jednolita organizacja kościelna a jej wyznawcy przyjmują nazwę Hugonoci, którzy nie uznają wyższego duchowieństwa, kultu świętych i większości sakramentów.

Za swoje przekonanie religijne Hugonoci byli ostro zwalczani przez katolickie władze we Francji. Kardynał Richelieu i jednocześnie mąż stanu, zwalczał bezlitośnie hugonotów. Pozbawił ich przywilejów politycznych i wojskowych, a w końcu wprowadził zakaz ich działalności. Wypędził z kraju pastorów ich religii a wyznawców nakazał siłą nawracać na wiarę katolicką. W noc św. Bartłomieja z 22 na 23 sierpnia 1572 r. zamordowano ponad 20 tys. hugonotów we Francji. Wielu hugonotów przybyło do Polski, gdzie przyjęli nazwę Braci Polskich, nazywanych także Arianami.

Arianie domagali się tłumaczenia Biblii na przesłankach czysto rozumowych, akcentowali treści moralne, żądali wolności sumienia i tolerancji religijnej, rozdziału Kościoła od państwa i zakazu uczestnictwa w wojnach; potępiali karę śmierci, pańszczyznę i poddaństwo chłopów; żądali od szlachty ariańskiej zrzeczenia się posiadanych majątków i zarabianie pracą na swoje utrzymanie. Powstał nawet program oderwania się od Rzymu i utworzenia Kościoła narodowego. Postulaty te ogłosił A. Frycz Modrzewski w książce O naprawie Rzeczypospolitej.

Władze polskie, pozostające w tym okresie pod wpływem dostojników kościelnych, patrzyły nieprzychylnie na Braci Polskich. Król Polski Zygmunt Stary wydał szereg edyktów przeciwko heretykom, jak nazywano Braci Polskich, natomiast Sejm RP powziął w 1658 r. uchwałę nakazującą wszystkim arianom przejście na wiarę katolicką w ciągu trzech lat lub opuszczenie kraju. Po upływie tego terminu przynależność do Wspólnoty Braci Polskich zagrożona była karą śmierci.

Postępowy obóz szlachecki, a w tym wiele znaczących osobistości — jak np. starosta tarnogórski Mikołaj Sienicki, kasztelan sandomierski — Hieronim Ossoliński, czy wojewoda poznański Jan Ostroróg — domagało się od króla Zygmunta I ograniczenia praw kościelnych w Polsce, wprowadzenia Kościoła narodowego i uniezależnienia Polski od Rzymu. Postulowali wprowadzenia reformy w Kościele, opodatkowania kleru na cele obronne, ograniczenia władzy magnaterii a zwłaszcza biskupów.

[ 1 ] Kościół posiadał olbrzymią ilość majątków ziemskich. Według spisu dokonanego w Polsce w 1562 r. do Kościoła należało 64 proc. majątków ziemskich.

[ 2 ] Za pontyfikatu papieża Innocentego IV wprowadzono w 1252 r. stosowanie przez Świętą Inkwizycją tortur dla wymuszenia zeznań. Karano więzieniem, śmiercią, przez uduszenie lub spalanie na stosie oraz konfiskatą dóbr za tzw. herezję, świętokradztwo, bluźnierstwo oraz za czary.

[ 3 ] John Wiklif, angielski teolog i reformator, który przeciwstawiał się świadczeniom lennym dla papiestwa, odrzucał hierarchiczną strukturę Kościoła i papiestwa.