W związku z tym należy przyjąć, że charakter omawianego zjawiska jest wielopłaszczyznowy — zarówno pod względem kształtujących go czynników (wyznanie, przynależność polityczna, stanowa etc.), jak też projektów unionizmu powstających w różnych warunkach i z różnych pobudek. Nasuwa się zarazem pytanie, mające swe źródło w specyfice piśmiennictwa dawnej Rzeczypospolitej. Jak bowiem określić kształtującą się na pograniczu polsko-ruskim literacką tradycję unionizmu? A konkretnie: któremu narodowi przyporządkować formujący się wówczas model twórczości, mając na uwadze zróżnicowanie etniczne, a w pewnym stopniu także językowe, pisarzy-unionistów? Ograniczanie doboru źródeł do jednej tylko proweniencji (polskiej bądź ruskiej) groziłoby niebezpieczeństwem pewnego rodzaju arbitralności sądów, nie wspominając o trudnościach w odpowiedzi na pytanie, co właściwie rozumie się pod pojęciem „literatury ruskiej". Można pójść jeszcze dalej i spytać, co właściwie decyduje o tym, że danego autora czy dzieło należy zaklasyfikować do konkretnej literatury narodowej? Przykładowo, przyjęcie języka utworu za główne kryterium okazałoby się niewystarczające, a bardzo często w ogóle mylne. Ci sami autorzy nierzadko przecież tworzyli w dwóch, a nawet kilku językach. A zatem Traktat o duszy Kasjana Sakowicza (nb. unionisty) należałoby wpisać w poczet piśmiennictwa polskiego, ale już choćby ruskojęzyczny utwór tego autora zatytułowany Wirsz na żałosnyj pogrjeb Pietra Konaszewicza Sagajdacznogo nie mógłby być włączony do tego dorobku. Badacze dawnego piśmiennictwa polsko-ruskiego uznają, że o wiele lepszym kryterium wydaje się swego rodzaju wybiórczość, a zatem nacisk na warstwę treściowo-ideową, niezależnie od językowego kształtu dzieła. ^{[ 22 ]} Przemawiałaby za tym specyfika polsko-ruskich kontaktów kulturowych, które zasadniczo należy rozpatrywać z dwóch różnych stron. Po pierwsze, w kategoriach heterogeniczności, a zatem pewnej wspólnoty ^{[ 23 ]}; po drugie — przeciwnie — z punktu widzenia piśmiennictwa ruskiego jako bytu autonomicznego, osobnej literatury narodowej.

W tym miejscu nie chodzi jednak o udzielenie odpowiedzi na postawione wyżej pytania, lecz o zwrócenie uwagi na problem, który do chwili obecnej nie został rozstrzygnięty w nauce o literaturze. ^{[ 24 ]} Problem — powtórzyć trzeba — fundamentalny dla kulturowego unionizmu na pograniczu polsko-ruskim w XVI-XVII wieku. Ścierają się tu bowiem dwie, niejako sprzeczne, tendencje. Jedną z nich jest wielostronność zjawiska, manifestująca się poprzez źródła o różnym charakterze (piśmiennictwo religijne, traktaty polityczne etc.) i w osobach autorów wywodzących się z odrębnych środowisk. Tego rodzaju złożoność problemu zakłada konfrontację różnych, a nierzadko sprzecznych wizji unionizmu w twórczości poszczególnych pisarzy. Równocześnie jednak specyfika zjawiska zmierza ku uchwyceniu tego, co stanowiło sygnał kulturowej wspólnoty — pewnego rodzaju syntezy wartości wywodzących się z dwóch odmiennych światów.

Szczegółowa analiza problemu postawionego w tytule powinna zatem opierać się na źródłach będących owocami refleksji kilku autorów, nie zaś jednego konkretnego. Po pierwsze dlatego, że pozwoli to uniknąć pewnego rodzaju fragmentaryczności, zakładając jednocześnie konfrontację różnych postaw w celu możliwie pełnego naświetlenia zjawiska w danym odcinku czasu. Po drugie, ukaże to problematykę unionistyczną w perspektywie procesu całościowego, tj. obejmującego swym zakresem ogół czynników kształtujących osobowości propagatorów tendencji zjednoczeniowych. Stanowisko takie cechuje się zarazem pewną ambiwalentnością względem dotychczasowej tradycji badawczej. Nie kwestionując bowiem jej ustaleń, rozciąga spektrum podejmowanych zagadnień o dodatkowe, które zasadniczo nie były obiektem analiz w literaturze przedmiotu. Wynika to z odgórnie przyjętych założeń. Po trzecie wreszcie, dobór tekstów różnych autorów ułatwi uchwycenie problematyki unionizmu, który uwidacznia i manifestuje się kontekstualnie, nie jest zaś przejawem jednostkowym i zawieszonym w próżni.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Rozważania o sztuce czytania Aktualny stan stosunków wyznaniowych w Polsce - zarys problemu

Comment on this article..   See comments (4)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word