Dejima

Okupacja francuska (1811-1814) oraz utrata posiadłości kolonialnych w Azji na rzecz Wielkiej Brytanii spowodowały, że Dejima była wówczas jedynym miejscem na świecie, gdzie powiewała flaga holenderska. Holendrzy przywozili z Azji do Japonii m.in. jedwab, cukier, skóry, a z Europy tekstylia, wyroby bawełniane i szklane. Kupowali u Japończyków miedź i srebro. Bardzo opłacalna dla Holendrów była różnica w relacji między srebrem a złotem - 5:1 w Japonii, przy 15:1 w Europie. Faktoria na Dejimie została zamknięta w 1857, a sama wysepka została otoczona lądem (osuszenie zatoki) i włączona do miasta Nagasaki. Od roku 2000 można zwiedzać tam kilka historycznych budynków, w tym dom opperhoofda ^{[ 16 ]}. Holendrzy sprowadzili do Chin; kapustę i pomidory (XVII w.), badminton (XVIII w.), bilard (1794), piwo, kawę (Holendrzy zwali ja wtedy: moka — Siebold pisał w 1823 roku o japońskich amatorach kawy), pianino (sprowadził je Siebold w 1823 r., dziś w muzem Kumatani), oraz czekoladę (najpewniej między 1789 a 1801 rokiem) ^{[ 17 ]}.

W 1623 roku grupa angielskich marynarzy została zabita (był to w zasadzie mord sądowy) na terenie dzisiejszej Indonezji przez Holendrów z VOC (tzw. Amboyna massacre). Napięcia miedzy Anglikami i Holendrami spowodowały, że wkrótce potem Anglicy zamknęli swą faktorię handlową w Hirado (sąsiadującą z holenderską), bez powiadomienia rządu Japonii, co spowodowało ponad dwuwiekową przerwę w kontaktach brytyjsko-japońskich. W 1673 załoga statku „Returner" odwiedziła Nagasaki i proponowała odnowienie ich, ale siogun odmówił, m.in. dlatego, że Karol II Stuart poślubił katoliczkę, a Japończycy pamiętali hiszpańskie jezuickie knowania w ich kraju. Dopiero w 1858 roku Anglicy powrócą do Japonii i urządzą ambasadę w Edo.

Izolacja pogłębiła kryzys gospodarczy, którego przyczyną był też podział społeczeństwa, hamujący naturalne procesy rozwoju i powodujący ubożenie społeczeństwa. Kryzys spotęgowało zagrożenie z zewnątrz na przełomie XVIII/XIX w., wynikające ze wzrostu zainteresowania Japonią ze strony cudzoziemców: Rosjan, Brytyjczyków, Amerykanów. Ostatecznie w 1854 na skutek działań komandora M.C. Perry’ego, dowódcy eskadry amerykańskich okrętów, Japonia zaczęła otwierać swoje granice. Podpisała traktat o przyjaźni z USA (m.in. otworzyła porty), a następnie z: Wielką Brytanią, Rosją (1855), Holandią (1856). W 1858 zawarła traktaty handlowe z: USA (m.in. prawo eksterytorialności), Wielką Brytanią, Rosją, Holandią, Francją, Portugalią (1860), Prusami (1861). Nasiliło to nastroje antycudzoziemskie. Powstał ruch sonnō-jōi („czcić cesarza, wypędzić barbarzyńców"), na którego czele stanęli samuraje, ostatecznie Japończycy uznali przewagę cudzoziemców, ruch antycudzoziemski osłabł, nasilił się ruch pro-cesarski. Pod koniec 1867 ostatni siogun z rodu Tokugawa, Yoshinobu (1866-68), zrezygnował ze stanowiska. Na początku 1868 zniesiono urząd sioguna, kończąc tym samym ostatnie rządy wojskowych w Japonii. Nastąpiła restauracja władzy cesarza. W 1868 rozpoczął się proces gwałtownych zmian i modernizacji na wzór zachodni, zw. restauracją Meiji. W 1873 wprowadzono kalendarz gregoriański i cofnięto wszystkie antycudzoziemskie zarządzenia. Najważniejszym problemem była rewizja nierównoprawnych traktatów z połowy XIX w. Nieudaną próbę podjęto już 1871, w trakcie pierwszej oficjalnej misji rządowej do Stanów Zjednoczonych i Europy, na której czele stał Tomomi Iwakura. Ostatecznie nastąpiło to dopiero w latach 1894-1899. Wcześniej Japonia zawarła równoprawny układ z Chinami (1871), uzyskała od Rosji Kuryle w zamian za Sachalin (1875). W latach 20. XX wieku pojawiły się liczne organizacje: prawicowe, nacjonalistyczne, liberalne, lewicowe, socjalistyczne i komunistyczne. I wojna światowa, w której Japonia popierała Wielką Brytanię, Francję i USA rozkręciła Japoński przemysł, jednak rok 1918 przyniósł recesję. W latach 1921-1922, wspólnie z: USA, Wielką Brytanią, Francją, Włochami, Belgią, Holandią, Portugalią i Chinami, Japonia uczestniczyła w konferencji waszyngtońskiej i podpisała traktaty dotyczące praw żeglugi i bezpieczeństwa na Pacyfiku.

Po 1926 roku nastąpił wzrost nastrojów nacjonalistycznych. Przyczyną była zła sytuacja gospodarcza, pogłębiona wielkim kryzysem lat 1929-1933. Nacjonaliści uważali, że Japonia zabrnęła zbyt daleko w naśladowaniu rozwiązań zachodnich. Dokonywali oni zamachów w imię hasła Azja dla Azjatów", którą kierować miała Japonia właśnie. Tacy nacjonaliści jak Gi’ichi Tanaka, postulowali np. oddzielenie Mandżurii i Mongolii od reszty Chin i krytykowali ustępstwa takie jak podpisanie w Londynie układu dotyczący redukcji sił morskich (1930). W 1937 roku Japonia rozpoczęła II wojnę światową atakując Chiny, i mordując w grudniu 1937 i styczniu 1938 dziesiątki, a może i setki tysięcy chińskich cywilów w Nankinie, przeciwko czemu protestował nawet rząd hitlerowskich Niemiec.

W 1945 Japonia po raz pierwszy w historii znalazła się pod obcą okupacją, którą kierował gen. Douglas MacArthur. Rządzono za pośrednictwem urzędników japońskich, którzy jednak nie mogli zmienić decyzji administracyjnych aliantów. W pierwszym okresie okupacji (1945-1948) zajęto się głównie demilitaryzacją, demokratyzacją i decentralizacją. Z więzień wypuszczono przedstawicieli lewicy, wspierano w rządach partie liberalne. Po 1948 roku, potrzebując Japonii przeciw blokowi wschodniemu, zaczęto ją odbudowywać i rehabilitować. Okupacja zakończyła się w 1952, kiedy wszedł w życie traktat pokojowy, podpisany rok wcześniej w San Francisco przez Japonię, USA oraz 47 innych państw. Traktatu nie podpisał ZSRR oraz inne państwa bloku sowieckiego, w tym Polska (polsko-japońskie stosunki dyplomatyczne wznowiono w II 1957). Japonia i USA zawarły także układ o bezpieczeństwie, gwarantujący stacjonowanie na wyspach wojsk amerykańskich.

Już w 1953 Japonia pod względem wartości PKB wyprzedziła Włochy, następnie Francję i Wielką Brytanię (1966) oraz RFN (1967) i stała się trzecią, po USA i ZSRR, potęgą gospodarczą świata. Obecnie Japonia mocno się zbroi wywołując pewien niepokój Zachodu (m.in. Samuela Huntingtona). Jest to być może kontynuacja słynnego stereotypu: "yellow peril" czyli „żółtego zagrożenia" w początku XX wieku (mówiono o nim nie tylko w świecie anglosaskim, ale i np. w wilhelmińskich Niemczech), kiedy Japończyków starano się przedstawić jako dzikich barbarzyńców, militarystów i wojennych podżegaczy ^{[ 18 ]}. Propaganda „żółtego zagrożenia" znalazła swój efekt zarówno w skrajnie negatywnym przedstawieniu Japończyków w filmach hollywoodzkich czasu II wojny światowej (Japończyków grali zwykle aktorzy chińskiego pochodzenia, po II wojnie bywało często odwrotnie), internowania obywateli USA (los rodziny pana Mijagi z filmu „Karate Kid") japońskiego pochodzenia w tym okresie i restrykcjach emigracyjnych rządu Australii wobec ludzi rasy żółtej (1901-1973)

Istnieją dziś na Zachodzie dwa dominujące stereotypy Japończyka, oba sprowadzające się do rzekomego agresywnego ducha Japończyków. Przy czym może to być obraz humorystyczny lub na serio. Niestety nie pamiętam nazwy amerykańskiego filmu, w którym japoński kierowca tira ucieszył się na widok auta stojącego na poboczu drogi, krzycząc: „Banzai" ^{[ 19 ]}, po czym pojechał tak, by uciąć je karoserią swej ciężarówki. Jest to wyraźne nawiązanie do legendy pilotów kamikaze, których poświęcenie zdumiewało W czasie II wojny światowej wielu pilotów kamikaze zginęło na próżno, nie wiedząc że pokłady brytyjskich lotniskowców, są w przeciwieństwie do amerykańskich opancerzone. Steven Spielberg zmierzył się z japońskim mitem dwa razy. Raz poważnie w: „Imperium słońca", a raz na wesoło w filmie: „1941". Ten ostatni film rozkłada akcenty równo po obu stronach Amerykanie są w nim przedstawieni jako banda panikarzy bojących się inwazji japońskiej w najwyższym stopniu (jeden z generałów na informacje o plotce jakoby Japończycy zatruli rzeki w Kalifornii, mówi „rząd powinien raczej wrzucić do nich środki uspokajający, może wtedy rząd pozwoliłby armii prowadzić wojnę"), a Japończycy jako szaleńcy, którzy pod wodza kapitana okrętu podwodnego (Toshiro Mifune w tej roli) wpływają na wody USA by storpedować Holywood, mylą jej jednak z diabelskim kołem wesołego miasteczka.

[ 19 ] Banzai! (jap. 万歳 banzai!^?, dosł. 10 tys. lat) — japoński okrzyk wyrażający radość, uznanie, pozdrowienie: „Niech żyje!", hurra!, wiwatowanie na cześć kogoś lub z powodu osiągnięcia czegoś (np. sukcesu wyborczego). Zwrot pochodzi z Chin. Znaki 万歳 są tam czytane wànsuì.