Łupki i głupki czyli geopolityczny gambit

Wraz z wycofaniem się z poszukiwań w Polsce gazu łupkowego przez kilka amerykańskich koncernów, przez polskie media przetoczyła się fala czarnowidztwa o polskim potencjale łupkowym. Wiele osób po tym nabrało przekonania, że polski program łupkowy spalił na panewce i był hurraoptymistyczny, kiedy hurraoptymistyczne były co najwyżej amerykańskie apetyty, liczące na to, że w łatwy sposób i na zasadach podobnych jak w umowie PGNiG-Gazprom, czyli z pominięciem interesów państwowych, będzie można odsysać polskie łupki z gazu ziemnego i ropy. Talisman zdążył nawet zamówić księdza na poświęcenie odwiertów poszukiwawczych. Kiedy jednak rząd dał do zrozumienia, że pewne profity zamierza wyciągnąć — rozpoczęło się darcie szat i gry podjazdowe.

Kiedy kilka lat temu media rozgrzewały łupkową gorączkę w Polsce wśród obaw dominowały głosy, że zyskają nam tym głównie Amerykanie, a Polska w niewielkim stopniu. Kiedy w 2012 zaczęły się poważne rozmowy o podatku od węglowodorów, podniosły się z kolei lamenty o dławieniu inicjatywy. Łączne opodatkowanie wydobycia tego gazu może wynosić nawet 40%, co z pewnością nie jest zachęcające dla międzynarodowych graczy. Zwłaszcza, że polskie złoża nie są identyczne z amerykańskimi, więc w grę wchodzić może także modyfikacja samej technologii, a to oznacza dodatkowe koszty.

Mało które komentarze prasowe skupiają się na pokazaniu hurraoptymizmu koncernów liczących na łatwy zysk. Na ogół dziennikarze skupiają się na usprawiedliwianiu rejterady. 5 bln m³ gazu miały zawierać polskie łupki, okazało się, że jest dziesięć razy mniej — to dominujące bałamuctwo, które znajdujemy m.in. w tekście Tomasza Furmana i Karola Manysa pt. The End. Koniec marzeń o polskim Teksasie („Bloomberg Businesweek Polska", 13-19 maja 2013). Pierwsze szacunki amerykańskie nie mówiły o 5 bln m³, lecz o 1,4-3,6 bln m3. Dopiero w 2011 U.S. Energy Information Administration (EIA) powiększyła szacunki i bynajmniej nie było to oparte na wróżeniu z fusów. Co natomiast oznaczają liczby gazu łupkowego podane w 2012 przez polskie służby geologiczne: 346-768 mld m³, do których tak uporczywie przyczepiła się nasza prasa? Pochodzą one z publikacji Państwowego Instytutu Geologicznego z marca 2012 pt. Ocena zasobów wydobywalnych gazu ziemnego i ropy naftowej w formacjach łupkowych dolnego paleozoiku w Polsce (basen bałtycko-podlasko-lubelski). Raport pierwszy. Są to pierwsze obliczenia dotyczące części zasobów, przeprowadzone na podstawie danych archiwalnych — z 39 odwiertów przeprowadzonych w okresie PRL i nie obejmuje nowych odwiertów! Tymczasem media prezentują to jakby były to jakieś najnowsze obliczenia dotyczące całości. Nie do końca rozumiem po co PIG opublikował taki raport, lecz wskazano w jego wstępie, że jest to traktowane jako raport otwarcia.

Raport wskazuje swój częściowy charakter: odnosi się tylko do łupków dolnego paleozoiku. Polskie łupki potencjalnie gazonośne zalegają na powierzchni ok. 123 tys. km² (na 313 tys. km² całkowitej powierzchni Polski) i związane są z czterema rejonami, tzw. basenami sedymentacyjnymi: bałtycki wraz z niecką warszawską, niecka lubelska, nizina podlaska oraz monoklina przedsudecka. Pierwsze trzy rejony związane są z dolnym paleozoikiem. Łupki te łączy także i to, że ich środowisko sedymentacyjne miało charakter morski. Być może dlatego do nich ograniczył się raport PIG. Ale jest także i czwarty basen, największy z nich wszystkich, leżący na terenach Dolnego i Górnego Śląska oraz Wielkopolski: monoklina przedsudecka, która zawiera łupki związane ze środowiskiem jeziornym, pochodzące z okresu permskiego i karbońskiego (górny paleozoik), któremu zawdzięczamy nasz węgiel kamienny (a jak wiemy z węglem zawsze wiąże się „problem" metanu).

EIA podaje, że nasza monoklina geologicznie najbardziej podobna jest do Cooper Basin, czyli najatrakcyjniejszego łupkowo-gazowego rejonu Australii, uważanego za potencjalną „bonanzę łupkową": zasoby gazowe tego basenu o powierzchni 130 tys. km2 szacowane są na ponad 300 bln m3. Komercyjnie wydobywa się tam gaz łupkowy od 2012. W ostatnich miesiącach pierwsze prawa do wydobycia w basenie Cooper za 100 mln dol. zakupił Chevron (nb australijski szef Chevrona nosi polskobrzmiące nazwisko: Roy Krzywosiński). Jakkolwiek wciąż za najbardziej perspektywiczny uznaje się basen bałtycki, jednak EIA podkreśla, że monoklina przedsudecka jest najsłabiej rozpoznana.

Raport otwarcia PIG z 2012 w żadnym razie nie wpłynął na perspektywiczne szacunki polskich łupków. Tak więc najnowszy raport EIA/ARI World Shale Gas and Shale Oil Resource Assessment z 17 maja 2013, obejmujący także monoklinę przedsudecką, podaje:

Bogate organicznie łupki z okresu paleozoicznego Basenu Bałtyckiego zalegają względnie płytko, mają dużą zawartość całkowitą węgla organicznego (TOC), są dojrzałe termicznie dla występowania gazu w oknach ropy i zaliczają się do najbardziej perspektywicznych w Europie… Polska ma jedną z najbardziej dogodnych w Europie infrastruktur i wsparcie publiczne dla rozwoju eksploatacji łupków… Dysponując przemysłem wydobywczym konwencjonalnego gazu i ropy złóż lądowych (onshore) jak również nowym doświadczeniem w zakresie wydobycia metanu pokładów węgla, Polska ma najlepsze w Europie perspektywy dla rozwoju gazowo-ropnego przemysłu łupkowego. Udostępnianie i rozwój łupków w Polsce rozpoczęło się w 2007, kiedy Minister Środowiska wprowadził bardzo atrakcyjne rozwiązania prawne, włącznie z prostym opodatkowaniem i opłatami wydobywczymi… Jakkolwiek w ostatnim czasie rząd rozważa zmianę zasad fiskalnych dla łupków, która może podnieść podatek do 40% lub wyżej, wprowadzając jednocześnie zmiany w strukturze własnościowej złóż z gwarancjami dla rządu.

Wyjście czy może wyproszenie?

Należy podkreślić, że rejterada kilku koncernów nie oznacza zakwestionowania polskiego programu łupkowego, jak sugerują niektóre artykuły. Przeciwnie, potencjalnie może się to okazać nawet korzystne, jeśli pójdziemy norweską, a nie amerykańską ścieżką zagospodarowania tych kopalin. Koncepcję tę propaguje obecnie Główny Geolog Kraju, Piotr Woźniak. Zdanie to podziela ekspert rynku energetycznego, Andrzej Szcześniak: "Polska popełniła błąd oddając Amerykanom pierwszeństwo w poszukiwaniu gazu, chcąc jak najszybciej go wydobyć".

Nie ma się co spieszyć z łupkami. Należy pamiętać, że gaz niekonwencjonalny to nie tylko łupki, ale i gaz zamknięty (tight gas) oraz metan pokładów węgla. Tego ostatniego wiadomo, że mamy sporo, tego pierwszego możemy mieć sporo. PGNiG liczy, że szybciej zagospodaruje gaz zamknięty, jako prostszy technologicznie. Polska ma również całkiem spore doświadczenie w pozyskiwaniu metanu pokładów węgla, który szacuje się na ok. 500 mld m³(PIG ma udokumentowane 124 mld m³). Naukowcy z Głównego Instytutu Górnictwa w Katowicach uważają, że przy odpowiednich nakładach metan z węgla może stać się dla polskiej energetyki tak samo ważny jak gaz z łupków.

Jest taki przykład z dziećmi, które wyjadają dżem ze słoika. Wyjadają go tylko ze środka dużą łyżką, a resztę wyrzucają i otwierają następny. Racjonalne gospodarowanie złożami powinno polegać na „wyjedzeniu całego słoika".
Piotr Woźniak o polskich łupkach

Jeśli chodzi o gaz łupkowy, warto najpierw dopracować polską technologię optymalnego wydobycia właściwego dla naszych warunków geologicznych. Warto podkreślić, że komercyjne zagospodarowanie gazu łupkowego nie wiązało sie z wynalezieniem jakichś nieznanych dotąd technik, a jedynie z połączeniem dwóch istniejących wcześniej technik: hydroszczelinowania i wiercenia poziomego. Hydroszczelinowanie jest w Polsce stosowane od ponad pół wieku.

Wiele takich badań rozpoczyna się w tym roku. Narodowe Centrum Badań i Rozwoju w ramach Blue Gas — Polski Gaz Łupkowy przyznało pierwszą transzę dofinansowań (ponad 100 mln zł) na kilkanaście pierwszych projektów badawczych dla ekołupków itp. Poza sprawami czysto wydobywczymi, choćby ze względów czysto społecznych warto by poprawić szczelność tych odwiertów przy przebijaniu się przez przez warstwy wodonośne. Pojawiają się sprzeczne dane na temat tego, czy nieco metanu dostaje się do wód pitnych w promieniu do kilometra od odwiertu.

Za realizowanie takiej norweskiej ścieżki Woźniak jest oczywiście ostro besztany i kompromitowany przez proamerykańską prasę. Celuje w tym zwłaszcza duet dziennikarski Piotr Litka i Marcin Mamoń, który miota się po prawicowych łamach, by za wszelką cenę zrobić z Woźniaka polityka wpychającego Polskę w rosyjskie ramiona lub po prostu idiotę (por. Łupki tylko dla Polaków, Rzeczpospolita, 13 maja 2013; Geolog z awersją do Ameryki, Rzeczpospolita, 13 maja 2013; Poufna notatka w sprawie łupków, Sieci, 8-14 lipca 2013). W tej ostatniej publikacji panowie ujawniają notatkę „sporządzoną w języku angielskim przez jednego z wybitnych analityków rynku węglowodorów" mówiącą o tym, że Główny Geolog Kraju i wiceminister ochrony środowiska, Piotr Woźniak, wypowiada wojnę USA (dosłownie: „To była deklaracja wojny z Ameryką Północną"!), bo odtrąca łaskawe zainteresowanie polskimi złożami przez potęgi amerykańskie i śmie głosić, że dla Polski wzorem zagospodarowania złóż gazowych jest Norwegia a nie USA; i że sprzęt amerykański nie nadaje się do Polski bo jest tutaj inna geologia.