"Niezwykły sukces. Światowy bestseller. Reportaż z piekła. Z głębi rozgorzałego namiętnościami politycznymi azjatyckiego kotła. Autentyczne świadectwo kogoś, kto strzelał do „czerwonych", słuchał przepowiedni lamów, rozmawiał z „Krwawym Baronem", przemierzał konno tajgę, góry i pustynie, których nie było jeszcze wówczas nawet na mapach".

"Przez kraj ludzi, zwierząt i bogów" to świetna książka, rzeczywiście zasługująca onegdaj na miano bestsellera w swojej klasie. Onegdaj, bo dzisiaj taki styl już trąciłby mocno myszką. Był to bestseller w kategorii książki przygodowo - awanturniczej. Taki Szklarski (z serią "Tomków") dla ówczesnych dorosłych. Nie można tego "reportażu" traktować jako "autentyczne świadectwo". Nawet Kapuścińskiemu zdarzało się fabularyzować. Jednakże Ossendowski przy nim to zawołany konfabulator. Naukowi recenzenci wytkneli Ossendowskiemu całe tony błędów, pomyłek i uchybień. Zresztą taki jest styl wszystkich jego utworów. Ukuto nawet dla nich specjalne określenie: "romans geograficzny". "Romans" bo pełno w nich "płaszcza i szpady". Miałem okazję czytać także prace Ossendowskiego wydane z serii "Cuda Polski". Pełno w nich nieostrych, romantyzujacych stwierdzeń, sugestii i wizji. Może i mają wartość popularyzatorską ale nie ma w nich waloru naukowego.

"... dywizje Armii Czerwonej, które przekroczyły wschodnią granicę Polski 17 września 1939, w bardzo znacznym procencie składały się z poborowych zza Uralu, wizja zaiste prorocza". Ossendowski przytaczał proroctwa według których miliony Azjatów miało zjawić się w Europie i zetrzeć cywilizację. Cokolwiek o tym sądzić (przypomina się słynne "proroctwo" z Tęgoborzy),fakt, iż wśród przywołanych poborowych sowieckich byli i skośnoocy, w jakiejkolwiek mierze o proroczej wizji Ossendowskiego nie przesądza. To teza ocierajaca się o groteskę. W 1939 roku nie staliśmy w obliczu dalekowschodniej mongolsko, chińsko, tybetańsko lamaistycznej ekspansji. Padliśmy ofiarą Związku Sowieckiego, który w wielkim skrócie można okreslić jako wielkorusko - bolszewicki melanż. Ossendowski to typ awanturniczego intryganta, szukającego nieustannie podniet "barona- atażki". Przypomina trochę drugowojennego J. Retingera, przy czym ten ostatni przy Ossendowskim to postać znacznie większego formatu. Na marginesie wątku wizjonersko-proroczego. Już Wernyhora wieszczył, iż Polska znów powstanie "gdy Turek w Dniestrze napoi swe konie".I rzeczywiście w 1916 r. zjawił się w Galicji turecki korpus ekspedycyjny do walki z Rosjanami. Rumaki napojono w rzeczonej rzece i 2 lata później "Polska wybuchła w listopadzie".

"Skompromitowanie się banku Kuhn, Loëb and Co. zadaje straszny cios żydostwu, bo w ręku Komisji Hoovera była fotografia protokołu z podpisami 17 «wielkich» Żydów, uchwalających doraźną pomoc rządowi Sowieckiej Rosji bez zastrzeżeń celu pomocy.."
Pikantna i ciekawa informacja,do której- ze względu na cechy osobowościowe Ossendowskiego- należy podchodzić z pewną dozą ostrożnosci. Tym niemniej jednak warto pamiętać, iż powyższy pogląd-zdaje się-był wówczas wcale powszechnym. Deklaracja Balfoura (siedziba narodowa Żydów w Palestynie) została wydana przez Wielka Brytanię w celu, primo: pozyskania pożyczek od żydowskich potentatów bankowych, secundo (i co istotne w przywoływanym kontekscie),w nadzieji, iż taki gest zostanie "doceniony" przez rząd bolszewicki(w którym Żydzi odgrywali bardzo istotną rolę),który w związku z tym nie zawrze separatystycznego pokoju z Niemcami. Nadzieje owe okazały się płonne, gdyż bolszewicy pokój z Niemcami(i państwami centralnymi-którzy w krytycznym momencie udzielili im wsparcia i przerzucenia na miejsce akcji w zaplombowanym wagonie - zawarli,a o roli Niemców w przewrocie bolszewickim miał pinformować opinię publiczną na zachodzie nie kto inny tylko bohater debatowanego tekstu.

"Przez kraj ludzi, zwierząt i bogów" to świetna książka przygodowa, która może rozbudzić apetyt. Złaknionym większej dozy dalekowschodniej egzotyki podpowiadam dwa tytuły: 1. "Dersu Uzała" Włodimira Arseniewa - na podstawie którego powstała doskonała filmowa rosyjsko - japońska kooprodukacja, w reżyserii samego Akiro Kurosawy, 2. "Wzgórze Błękitnego Snu" autorstwa Igora Newerlego. Pierwsza rzecz jest dokumentem. Druga to beletrystyka, ale przednia.

Przypadkowo natrafiłem na książkę "Przez kraj ludzi, zwierząt i bogów" w bibliotece. O autorze niewiele wiedziałem, jednak jestem nim zauroczony. Przypadkowo także znalazłem zżółkniętą już pozycję Witolda Michałowskiego "Tauregowie i caterpilery", którą z zainteresowaniem przeczytałem. Czekam niecierpliwie na wydanie nowej pozycji Pana Witolda Michałowskiego o F. Ossendowskim, który był nietuzinkową postacią a o którym krąży wiele legend i trudnych do sprawdzenia informacji.