Spis treści:
Marzec czyli śmierć
Marzec czyli marzenie
Marzec czyli mazanie
Marzanna Jasnogórska
Mars i Marzanna

*

Istnieje pewna zasadnicza cecha odróżniająca kalendarz słowiański od kalendarzy europejskich: jego racjonalna konstrukcja i duży nacisk na znaczeniowość. Europa nie przywiązuje szczególnej wagi do sensu nazw miesięcy ani nawet do nich samych, stąd szereg miesięcy nosi nazwy jedynie liczebników, które dziś zupełnie się już poplątały. Anglicy czy Niemcy dziewiąty miesiąc roku określają łacińskim słowem oznaczającym „siedem" (September od septem), miesiąc dwunasty nazywają słowem „dziesięć" (December — decem) itd. Generalnie w europejskich kalendarzach nazwy miesięcy to dość bezsensowny zlepek niezwiązany z losami danego ludu. Wyjątkiem jest kalendarz Słowian, w którym każdy miesiąc coś znaczy i to coś to są rzeczy fundamentalne przyrodniczo, gospodarczo, społecznie i kulturowo. Poprzednio opisałem Luty, Lutycy i nasze wilcze korzenie. Dziś czas na marzec.

Marzec czyli śmierć

Marzec to miesiąc wiosennego przesilenia, kiedy żegnamy zimową Śmierć czyli mróz i lód, które odpływają rzekami w kierunku morza. Marzec to także przednówek czyli miesiąc śmierci w efekcie głodowego morzenia, czyli męczenia. Językowym rdzeniem morzenia i Marzanny jest praindoeuropejskie słowo oznaczające śmierć: mar-, mor-. Dlatego też imię Marzanny było zapisywane jako Śmiercicha lub Śmiertka, ale także jako: Marzana, Marza, Marysia, Mora, Morana, Morena, Marena. ^{[ 1 ]} Niewykluczone zresztą, że i rzymski bóg wojny Mars (którego często wiąże się z naszą nazwą marca) ze śmiertelnego rdzenia indoeuropejskiego się wywodzi.

Marzanna to w naszej kulturze fenomen niezwykły. Otóż Marzanna to jedyna słowiańska bogini, która przetrwała do dziś w swojej przedchrześcijańskiej postaci. Peruny czy inne Światowidy albo pozanikały albo zostały wchłonięte przez katolickich świętych. Jedynie Marzanna, ta morowa panna, przetrwała. W 1420 roku Synod Poznański nakazywał duchowieństwu: „Nie dozwalajcie, aby w niedzielę odbywał się zabobonny zwyczaj wynoszenia jakiejś postaci, którą śmiercią nazywają i w kałuży topią". W czasach saskich Kościół próbował zastąpić zwyczaj topienia Marzanny zrzucaniem kukły Judasza z wieży kościelnej. Były to jednak dość odosobnione przypadki zwalczania tego kultu.

Sam obyczaj topienia Marzanny, jak i jej postać przybierały różne formy w zależności od regionu. Czasami było to jedynie topienie. Czasami przed utopieniem niszczono ją, tnąc, rozszarpując i zdzierając ciuchy. Czasami zaś była palona.

Dziś rytuał topienia (i palenia) Marzanny utrzymuje się w większości szkół. Pomimo pogańskich korzeni topienie Marzanny nie zostało wyparte przez kulturę katolicką. Obecnie istnieje natomiast trend zwalczania tej praktyki w oparciu o ekoreligię („Jak mówią pedagodzy, nie jest to zgodne z duchem ekologicznej edukacji"). Można jednak powiedzieć, że zwyczaj wykazuje cechy „misyjne" — oto bowiem w 2009 po raz pierwszy w Paryżu przywitano wiosnę utopieniem Czarnej Marzanny, za co odpowiedzialne były dwie organizacje polonijne.

Marzanna w Jeziorzanach, 2014, fot. Jacek Świerczyński

Pierwszym aspektem marca i Marzanny jest śmierć. Nie tylko w jej symbolicznym sensie jako pożegnanie zimy, ale i w sensie całkowicie bezpośrednim. „Gdy przyjdzie marzec, umrze niejeden starzec" - mówi przysłowie, a drugie dodaje: „Marzec dziwne broi fochy, zmiata starce i junochy" (tj. starych i młodych). Marzec był miesiącem śmierci w związku z przednówkiem, czyli schyłkowym okresem zimy kiedy u wielu kończyły się już zapasy z poprzedniego sezonu a okresem zazielenienia łąk. Nawet jeśli nie głodowano to nierzadko głodem „przymierano", zwłaszcza w gorszych okresach pozostając na ostrej diecie „wegetariańskiej", uzupełniając jadłospis korą drzewną lub chwastami, takimi jak pokrzywa, perz czy lebioda czyli komosa z której nasion wypiekano tzw. chleb głodowy.

Dziś mimo że nie ma już dylematów przednówkowych, to nadal marzec to jest nasz miesiąc największej śmiertelności. W roku 1931 marzec był drugim po styczniu miesiącem umierania Polaków. W 2011 jak przed wiekami znów jest na miejscu pierwszym. ^{[ 2 ]} Marzec to miesiąc mrzenia, pomimo że nie ma już morzenia.

Obrzęd topienia Marzanny nosi znamiona zakańczania i rozpoczynania roku, co może wskazywać, że w kulturze słowiańskiej nowy rok rozpoczynał się wraz z wiosną.

By odegnać morzygłody, które groziły mrzeniem topiono Marzannę lub Marzanioka, którzy odsyłani byli do morza (Marzanioku, marzanioku, ty stary próżnioku, w Brynicy cie utopimy, do morza wyślemy). Marzec, Marzanna, morzenie, mrzenie i morze mają ten sam morowy/marowy rdzeń językowy. Morze to wielka woda, do której w marcu spławiany jest mróz i gdzie na pierwszy dzień wiosny wysyła się Panią Zimy, bo Morze to Marzanny siedziba, na którą Kaszubowie mówią Morzeczka Morska Panna.

Marzec czyli marzenie

Marzec to miesiąc morzenia (głodem) oraz mrzenia (umierania), ale z drugiej strony to także miesiąc, kiedy obalamy zimowe panowanie Marzanny i marzymy o rychłym odrodzeniu przyrody i powrotu do pełni życia. Drugim aspektem marca jest zatem marzenie o dobrym urodzaju. Te wszystkie sensy zawiera nazwa marzec. W dialekcie kaszubskim, który obok łużyckiego zawiera najwięcej prapolskich cech, czasownik „marzyć" brzmi: „marzëc". Poprzez połączenie morzenia, mrzenia i marzenia, marzec jest piękną syntezą semantyczną cyklu śmierci i odradzania przyrody. Jest to najważniejszy cykl przyrodniczy, który został spersonifikowany w dwoistej naturze Marzanny.

Marzanna, źródło: bogowiepolscy.net

Stała się Marzanna jednym z najsilniejszych elementów naszej dawnej kultury, którego nie dało się sensownie zastąpić niczym innym, tak jak dziesiątki innych bogów i symboli, choć przecież próbowano.

Topienie Marzanny nosi pewne cechy święcenia wody. Marzanna była oprowadzana po różnych domostwach, zwłaszcza tam gdzie są panny, w drodze do docelowego utopienia była zanurzana w napotkanych zbiornikach wodnych, także w kałużach. Według Długosza, Dziewanna była boginią lasów, zaś Marzanna — rolnictwa: „Państwu Lechitów wydarzyło się powstać na obszarze zawierającym lasy i gaje, o których starożytni wierzyli, że zamieszkuje je Diana i że Diana rości sobie władztwo nad nimi, Cerera zaś uważana była za matkę i boginię urodzajów, których dostatku kraj potrzebował, przeto te dwie boginie: Diana w ich języku Dziewanną [Dzewana] zwana i Cerera zwana Marzanną [Marzyana] cieszyły się szczególnym kultem i szczególnym nabożeństwem."

Jej ośrodkiem kultowym była stolica Polski: "Sarmatowie Cererę boginię ziemną, wynależycielkę zboża wszelkiego, zwali Marzaną; tej też w Gnieźnie z wielkim kosztem zbudowany kościół, gdzie na jej chwałę dziesięciny wszelkiego zboża po żniwach ofiarowali, patrząc na drugi rok o żyzne urodzaje". ^{[ 3 ]}

Marzec czyli mazanie

Marzenie o dobrych zbiorach nie miało bynajmniej jedynie charakteru magicznego. Jak podaje Wacław Aleksander Maciejowski: „Skądże jej miano? U nas używano od morowego powietrza ziela marzanny, i z powodu cudownej siły, jaką mu przypisywano czczono je za bóstwo... Tak więc roślina służąca za leki, będąc pomięszana z bóstwem życie przez rolne plony utrzymującym, dała początek owej Marzannie". Podobną genezą wskazuje dla drugiej bogini: „Dziewanna wzięła snadź swój początek od rośliny tegoż nazwiska (verbascum). A tak cudowną moc ziela ubóstwiono pod postacią bogini". ^{[ 4 ]}

A zatem nasza Marzanna to deifikacja niezwykle pożytecznego zioła zwanego marzaną barwierską. Poza jej leczniczymi właściwościami jest ona przede wszystkim czerwonym barwnikiem. Najstarsze ślady barwienia marzaną odkryto w Cywilizacji Doliny Indusu w Mohendżo Daro z III tys. p.n.e. ^{[ 5 ]} Jak wykazały badania próbek angielskich z okresu średniowiecza, marzana była najczęściej stosowanym barwnikiem spośród wszystkich kolorów. ^{[ 6 ]}

Odcienie marzanny, fot. Wikimedia

Zapoznano u nas znaczenie marzany, bo choć była ona polską specjalnością, to jednak jej główny ośrodek — Wrocław na całe wieki znalazł się poza granicami państwa polskiego, a tym samym to nie w naszych, lecz w czeskich oraz habsburskich rejestrach celnych widać jej znaczenie. Granice państwowe nie zmieniają jednak faktu, że Śląsk i Łużyce były jedną z kluczowych kolebek Słowiańszczyzny i dlatego śląska specjalność zapisała się w słowiańskim kalendarzu.

Mimo oderwania od Macierzy, Śląsk przez cały czas utrzymywał swój realny związek z Polską, nie tylko poprzez dynastię piastowską, która panowała na Śląsku do 1675 roku (w XVII w. ci ostatni Piastowie dążyli do przyłączenia Śląska do Polski), ale i poprzez współpracę gospodarczą. Głównymi towarami eksportowymi Wrocławia w okresie Złotego Wieku stały się marzana i wosk. Wosk pochodził z terenów Rzeczypospolitej, zaś marzana była produkowana na Śląsku, od wieków, choć pierwsze zapiski o jej uprawie pochodzą z roku 1335 ze świdnickiego statutu cechowego. W okresie Złotego Wieku Wrocław eksportował rocznie ok. 20 ton marzany, czyli tyle samo ile Rzeczpospolita eksportowała czerwca. Można zatem powiedzieć, że w okresie Złotego Wieku z dzisiejszych ziem polskich wysyłano rocznie na Zachód 40 ton czerwonych barwników, które były także wykorzystywane jako środki lecznicze.

Śląsk i Łużyce stały się największym w Europie centrum uprawy marzany, o czym mówią liczne źródła, podkreślając korzyści, jakie śląskie rolnictwo miało z jej uprawy. Wrocław stał się najważniejszym europejskim ośrodkiem eksportu marzany. W drugiej połowie XVI w. i na początku XVII w. przywożoną z Wrocławia marzanę spotyka się powszechnie w Niemczech, Holandii, Anglii, gdzie używano nazwy „wrocławska marzana". By utrzymać śląską dominację, Habsburgowie zakazywali wywozu sadzonek marzany barwierskiej ze Śląska. ^{[ 7 ]}

See comments (1)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    MS Word

Mariusz Agnosiewicz Redaktor naczelny Racjonalisty, założyciel PSR, prezes Fundacji Wolnej Myśli. Autor książek Kościół a faszyzm (2009), Heretyckie dziedzictwo Europy (2011), trylogii Kryminalne dzieje papiestwa: Tom I (2011), Tom II (2012), Zapomniane dzieje Polski (2014).  Private site  Number of texts in service: 952  Show other texts of this author  Number of translations: 5  Show translations of this author  Newest author's article: Oceanix. Koreańczycy chcą zbudować pierwsze pływające miasto