Dlatego właśnie zwłaszcza u mniejszości etnicznych istniał większy opór przed alfabetyzacją. Istnieje wyraźna zależność między odsetkiem analfabetów a odsetkiem mniejszości narodowych: im więcej mniejszości, tym więcej analfabetyzmu. Województwa z najwyższym poziomem analfabetyzmu to województwa kresowe, gdzie ludność polska stanowiła mniejszość mieszkańców. Województwa z najmniejszą liczbą analfabetów to zarazem województwa z najwyższym odsetkiem ludności polskiej.

Ilustracją likwidacji analfabetyzmu w poszczególnych grupach narodowych może być odsetek analfabetów w poszczególnych grupach wyznaniowych dla ludności powyżej 10 lat (pierwsza wielkość to spis 1921, druga — 1931):

1. prawosławni: 73,4% --> 52,7%
2. grekokatolicy: 58,8% --> 39,4%
3. mojżeszowi: 33% --> 15,7%
4. katolicy: 28,6% --> 17,4%
5. ewangelicy: 16,9% --> 10,1%

Analfabetyzm wśród Polaków

Dobrą ilustracją alfabetyzacji ludności polskiej jest województwo krakowskie, w którym obok śląskiego najwyższy był odsetek Polaków (91%), w odróżnieniu jednak od śląskiego, po zaborach pozostał spory analfabetyzm: w roku 1921 wynosił 32%, a więc krajowa średnia. W roku 1931 krakowskie znalazło się już w czołówce województw z najmniejszym analfabetyzmem — 13,7%. Do końca II RP został najpewniej zredukowany do liczby jednocyfrowej. Sądzę, że wynik krakowski - gdzie mieszkało najwięcej Polaków i gdzie Polacy u początków II RP mieli wyższy odsetek analfabetów niż ogół Polaków — może być traktowany jako miarodajny dla ogółu Polaków II RP.

Niekorzystnie wyróżniało się województwo kieleckie, gdzie wysoki odsetek Polaków łączył się z dość wysokim analfabetyzmem. Co w tej sytuacji robi władza sanacyjna? Lokalizuje tam serce przemysłowe kraju — Centralny Okręg Przemysłowy! Zupełnie inaczej niż w III RP, gdzie inwestycje prowadzono nie w regionach najbardziej zaniedbanych, lecz w najlepiej rozwiniętych, pogłębiając a nie niwelując nierówności. II RP miała diametralnie inną politykę. COP został ulokowany tam właśnie, gdzie ludność polska była najbardziej zapóźniona.

Jeśli idzie o poziom analfabetyzmu wśród ludności polskiej, dobrym miernikiem jest analfabetyzm wśród katolików: 28,6% w 1921 oraz 17,4% w 1931. Kategoria Polak nie była jednak całkowicie tożsama z kategorią rzymski katolik. W spisie z 1931 Polacy stanowili 68,9%, podczas gdy katolicy — 64,8%. Kilka procent Polaków związanych było z innymi wyznaniami. W miastach dość częste były konwersje na protestantyzm — z przyczyn czysto rozwodowych (sam Piłsudski z tego powodu zmienił wyznanie). Do tego dochodziło polszczenie Żydów: wyznanie mojżeszowe deklarowało 9,8%, podczas kiedy narodowość żydowską lub hebrajską - 8,56%.

Możemy zatem przyjąć, że odsetek analfabetyzmu wśród Polaków w roku 1931 wynosił ok. 15%. Ile zaś wynosił on na koniec II RP? Wielkość jednocyfrowa.

W roku 1922 obowiązek szkolny realizowało 69% dzieci, ale wielkość tę zaniżały Kresy, gdzie wynosił on ledwie 36,4%. W części zachodniej kraju odpowiadającej mniej więcej dzisiejszej Polsce, wynosił on 97,7%! Jeśli więc dla całej Rzeczypospolitej obowiązek szkolny w latach 1937/1938 realizowało już 90% dzieci, to znaczy, że w społeczeństwie polskim obowiązek szkolny realizowany był niemal w pełni, bo pozostałe 10% dotyczyło generalnie Kresów.

Ostatecznie możemy przyjąć taki obraz analfabetyzmu w II RP:

• Ogół mieszkańców: ok. 40% w 1918 — ok. 15% w 1939

• Polacy: ok. 30% w 1918 — ok. 10% w 1939.

Analfabetyzm, jaki II RP zostawiła wśród samych Polaków wymarłby śmiercią naturalną, gdyż dotyczył jedynie starszych, młode pokolenia zostały już objęte oświatą. Także na samych Kresach oświata lepiej obejmowała ludność polską niż rusińską.

Analfabetyzm w Polsce Ludowej

Z jakim analfabetyzmem zmierzyć się musiała Polska Ludowa? Danych nie ma, są jedynie szacunki. Niektórzy autorzy podają tutaj liczbę 3,5 mln analfabetów w roku 1946 czyli 18,3% ludności. Mało prawdopodobne.

Przed wojną Rzeczpospolitą zamieszkiwało 35,8 mln mieszkańców. Wśród nich Polaków ok. 24,7 mln. Przed wojną było w Polsce ok. 5,4 mln analfabetów, z czego Polacy stanowili ok. 2,4 mln. Według spisu z 1946 ludność Polski liczyła 23,9 mln. Według szacunków w latach 1944/1945 nowe ziemie polskie zamieszkiwało 4,1-4,5 mln mniejszości narodowych, z czego ok. 3 mln stanowili Niemcy, a 700 tys. Ukraińcy i Białorusini. Wojna pochłonęła ok. 3 mln polskich ofiar. Zdecydowana większość mniejszości została wysiedlona lub wypchnięta, jednocześnie zza linii Curzona repatriowano ok. 1,5 mln Polaków, czyli około połowę zamieszkujących te ziemie. Polonizowano Polskę i depolonizowano Kresy. Ok. 1950 Polacy stanowili już w Polsce ok. 98,2% mieszkańców.

Encyklopedia PWN podaje 7,8% analfabetów „po II wojnie światowej", co wydaje się dorzeczne. Z dużym marginesem możemy ustalić tę wielkość nawet na 12% analfabetów po wojnie.

Jak poradził sobie PRL z analfabetyzmem? W 1950 było 1,1 mln analfabetów, czyli 5,5%. W roku 1960 — 664 tys. czyli 2,7%, a przy końcu PRL, w roku 1988 — spadł do 2% (podaję za PWN). Zatem przez 40 lat PRL uporał się z redukcją analfabetyzmu o ok. 10 punktów procentowych. II RP zredukowała analfabetyzm o ok. 25 punktów procentowych w ciągu dwóch dekad, i to w społeczeństwie wielonarodowym. Prawdziwym autorem likwidacji analfabetyzmu wśród Polaków (i wśród Żydów) była II RP. Nieco analfabetyzmu zlikwidowali też zaborcy oraz III RP. W 2003 wskaźnik zmniejszył się do 0,2%.

Wbrew pozorom dzieje analfabetyzmu nie dobiegły końca. W roku 2016 Deutsche Welle donosi: 7,5 mln analfabetów w Niemczech — liczbowo tyle samo, co w początkach II RP. Wprawdzie wiele z tych analfabetów pokończyło szkoły, lecz nie potrafią faktycznie pisać i czytać. Oto lista krajów z największym analfabetyzmem funkcjonalnym wśród państw rozwiniętych według World Literacy Fundation:

1. Włochy: 47%

2. Irlandia: 22,6%

3. Wielka Brytania: 21,8%

4. USA: 20%

5. Belgia: 18,4%

6. Nowa Zelandia: 18,4%

7. Australia: 17%

8. Szwajcaria: 15,9%

9. Kanada: 14,6%

10. Niemcy: 14,4%

11. Holandia: 10,5%

Pod tym względem w Polsce mamy dobre wskaźniki: skala funkcjonalnego analfabetyzmu zalicza się do najniższych w Europie.

Comment on this article..   See comments (8)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    MS Word

Mariusz Agnosiewicz Redaktor naczelny Racjonalisty, założyciel PSR, prezes Fundacji Wolnej Myśli. Autor książek Kościół a faszyzm (2009), Heretyckie dziedzictwo Europy (2011), trylogii Kryminalne dzieje papiestwa: Tom I (2011), Tom II (2012), Zapomniane dzieje Polski (2014).  Private site  Number of texts in service: 952  Show other texts of this author  Number of translations: 5  Show translations of this author  Newest author's article: Oceanix. Koreańczycy chcą zbudować pierwsze pływające miasto