W 201 r. Tertulian z Kartaginy w dziele De corona opisuje obrzęd chrześcijańskiej inicjacji, w którym po wyjściu z wody chrzcielnej podaje się neoficie kielich wypełniony mlekiem i miodem.

Także i w Rzymie były wówczas podobne praktyki, o czym mówi powstała na początku III w. Tradycja Apostolska (21,27), czyli podstawowe źródło o wczesnej liturgii, autorstwa św. Hipolita Rzymskiego: w Eucharystii sprawowanej przez biskupa uczestnicy spożywają najpierw chleb, a następnie podaje im się trzy kielichy — w pierwszym jest woda, w drugim mleko zmieszane z miodem (Ciało Chrystusa), a w trzecim woda zmieszana z winem (Krew Chrystusa). Można zatem stwierdzić, że pierwotna chrześcijańska tradycja eucharystyczna najbliższa była homeryckiej obiacie, gdzie występowały te same potrawy ofiarnicze.

W Aktach Męczeństwa Zuzanny z III w. mleko i miód towarzyszą chrztowi sprawowanemu przez biskupa Rzymu. W 379 r. św. Hieronim ze Stydronu, autor Wulgaty, podaje, iż praktyka spożywania mleka z miodem w czasie chrztu jest powszechna w całym kościele (Liber Contra Luciferianos).

Ok. 500 r. Jan Diakon z Rzymu w liście do Senariusa podkreśla szczególne znaczenie sakramentu mleka i miodu: „Pytasz, dlaczego mleko i miód umieszczamy w najświętszym kielichu i podajemy razem z ofiarą w czasie soboty wielkanocnej. Powodem jest to, że tak napisano w ST, w formule obietnicy Nowego Ludu: 'Poprowadzę cię do ziemi obiecanej, płynącej mlekiem i miodem' (Kpł 20,24). Ziemia obiecana to kraina zmartwychwstania do wiecznej radości, jest to nic innego, jak kraina naszego ciała… Ten rodzaj sakramentu podajemy nowo ochrzczonym".

Ok. 600 r. papież Grzegorz Wielki pisał: „Kiedy łaska Ducha Świętego spływa na nas, napełnia nas miodem i masłem równocześnie. Miód spada z góry, masło pobieramy ze zwierzęcego mleka".

Mleko zanika z liturgii Kościoła, gdy staje się on naprawdę powszechny. Nie można wszak ignorować faktu, że większość ludności w basenie Morza Środziemnego po mleku ma po prostu żołądkowe obstrukcje.

Gdzie podziały się rogi Mojżesza

Nieco inna była przyczyna zaniknięcia z chrześcijaństwa fundamentalnego symbolu kultury mlecznej: rogów. Rogi to indoeuropejski symbol mocy, bogactwa, władzy, boskości. Taka wymowa symbolu rogów była powszechna nie tylko w kulturach pogańskich, ale i w religiach abrahamicznych (gdy Bóg objawił Mojżeszowi Dziesięć Przykazań, jednocześnie ozdobił jego głowę rogami, czyli atrybutem władzy namaszczonej). Z czym bowiem zdroworozsądkowo kojarzą się rogi? Z bydłem, czyli ze zwierzyną, która stała się podstawą gospodarek całej naszej cywilizacji od neolitu. Rogi nie mają prawa się źle kojarzyć. A jednak udało się dokonać kuriozalnego przypisania ich diabłu. Tylko dlatego, że zbyt mocno kojarzyły się z dawnymi religiami.

Jedyną porównywalną operacją negacji kulturowej było przywłaszczenie przez nazistowskich zbrodniarzy symbolu swastyki, w efekcie czego jeden z najuniwersalniejszych indoeuropejskich symboli, oznaczający pomyślność, dobro i szczęście, kojarzy się dziś ze zbrodnią.

Chrześcijanie wiedzą oczywiście, że rogi stały się symbolem diabła dlatego, że były głównymi atrybutami niezwykle popularnych bogów pogańskich, w szczególności Welesa, nie wiedzą jednak, że stało się to na skutek protestanckiej herezji, że nie tylko nie znajduje to podstaw biblijnych, ale jest dokładnie przeciwnie: Biblia także dowartościowuje pozytywną symbolikę rogów.

Sztandarowym przykładem są rogi Mojżesza. Dzisiejsza apologetyka przyjmuje w świętym przekonaniu, że owe rogi wzięły się na skutek „pomyłki translatorskiej" św. Hieronima, tłumacza Wulgaty. Lubelski biblista i demonolog, Roman Zając, tak to wyjaśnia:

"Winowajcą, który uczynił Mojżesza rogaczem jest znowu św. Hieronim, autor łacińskiego przekładu Biblii z IV wieku, zwanego Wulgatą. Oryginalny tekst mówi, że kiedy Mojżesz wracał z góry Synaj, jego twarz jaśniała, bo był napromieniowany obecnością Boga. Fragment o promieniującej twarzy Mojżesza został błędnie przetłumaczony na język łaciński, gdyż św. Hieronim oddał hebr. słowo qaran (promienieć) jako łacińskie cornatus (rogaty). Hieronim był jak na swoje czasy naprawdę wybitnym uczonym. Języka hebrajskiego uczył się od żydowskich rabinów w pustelni w Betlejem. Jak mógł się aż tak pomylić? Na jego usprawiedliwienie można dodać, że hebrajski rdzeń qaran, poza znaczeniem „promienieć" może też zostać przetłumaczone: „wypuszczać rogi" (Ps 69[68],32). Tym niemniej zdumiewa, czemu wybrał akurat taką wersję. Za sprawą Hieronima rogaty Mojżesz zakorzenił się w historii sztuki i pojawił w wielu przekładach uzależnionych od Wulgaty. Biblia księdza Jakuba Wujka (wyd. 1599 r.) przekłada Wj 34, 29 również w ten sposób: „A gdy schodził Mojżesz z góry Synaj, trzymał dwie tablice świadectwa, a nie wiedział, że twarz jego była rogata z społeczności mowy Pańskiej"."

Wybór Hieronima zdumiewać może jedynie z perspektywy nowożytnej, którą przeniknął wizerunek rogatego diabła. Z punktu widzenia kultury starożytnej rogi Mojżesza są czymś oczywistym. Hieronin nie pomylił się, że w oryginale Mojżesz miał rogi, tak jak i nie pomylił się pisząc, że nie znana dziś tradycja spożywania mleka na chrzcie była w jego czasach powszechna w całym kościele.

Mojżesz w hiszpańskiej katedrze San Salvador w Oviedo, płaskorzeźba z 1491-1497

Nie jest prawdą, że Hieronim się pomylił w tłumaczeniu. Nie jest prawdą, że hebrajski oryginał zawiera słowo qaran. Zawiera słowo qrn (Wj 34,29-35). Może ono być tłumaczone dwoiście: albo jako qaran czyli światłość, albo jako qeren czyli rogi. Przyjęcie, że oznacza to światłość a nie rogi jest czysto arbitralnym wyborem uzasadnionym jedynie nowożytnym lękiem przed symbolem rogów. Słowo qrn, które występuje w opisie Mojżesza schodzącego z Dekalogiem, 69 razy w hebrajskiej Biblii odnosi się do rogów.

Nie tylko św. Hieronim wybrał takie tłumaczenie, ale przede wszystkim Akwila z Synopy (κερατώδης), który ok. 130 r. n.e. dokonał pierwszego literalnego tłumaczenia Biblii hebrajskiej na język grecki.

Mojżesz w angielskim Psałterzu z Huntingfield z 1212-1220

Światłość obok rogów pojawia się w XI w. u Rashiego, czyli czołowego średniowiecznego autorytetu żydowskiego, który przyjął takie tłumaczenie wyglądu Mojżesza: „Światło, które świeciło i układało się w kształcie podobnym do rogu". Tradycja żydowska poszła za Raszim. David Flusser we wstępie do Jewish Historiography and Iconography in Early and Medieval Christianity (1992) Heinza Schreckenberga i Kurta Schuberta podaje, iż w tradycji żydowskiej Mojżesz postrzegany jest zarówno z rogami, jak i ze światłością.

W ST róg oznacza generalnie władzę. Wspomniany wyżej Psalm głosi: „Nie podnoście rogu niegodziwi" — innymi słowy: niegodziwi nie sięgajcie po władzę. „I połamię cały róg niegodziwych, a róg sprawiedliwych się wzniesie". Mojżesz miał na głowie właśnie ów róg sprawiedliwych, czyli symbol władzy boskiej.

W Księdze Daniela mamy podane, że róg symbolizuje królestwo. Wizja Daniela przedstawia pojedynek barana o dwóch rogach oraz kozła o jednym rogu. Jednorożny kozioł złamał oba rogi barana, lecz gdy był pełny sił jego róg się złamał a w jego miejscu wyrosły cztery inne rogi, a z jednego z nich mały piąty róg. Tekst wyjaśnia, że ów dwurożny baran to królestwo Medów i Persów, zaś jednorożny kozioł to królestwo helleńskie Aleksandra Macedońskiego. Róg jest więc w Biblii symbolem korony królewskiej. Biorąc pod uwagę, że słowo hebrajskie oznaczające róg qrn oraz rdzeń słów korona: krn — są praktycznie identyczne, można przyjąć, że słowo to wywodzi się właśnie od rogów.

Fragment średniowiecznego fresku przedstawiającego Mojżesza, angielski kościół św. Andrzeja w Westhall

Kiedy Mojżesz schodził z Dekalogiem z góry Synaj musiał mieć róg albo rogi, gdyż stawał się boskim prawodawcą. Symbol rogów był dla ówczesnej ludności powszechnym symbolem władzy właśnie.

Kiedy z kolei Apokalipsa św. Jana opisuje Wielki Babilon jako Niewiastę siedzącą na Bestii szkarłatnej mającej siedem głów i dziesięć rogów, to nie oznacza to jakiegoś bajkowego stwora z gry fantazy, lecz dosłownie związek czy też sojusz dziesięciu czerwonych królestw (krajów) w którym panuje siedmiu władców. W Apokalipsie rogi bestii także nie są synonimem diabła, lecz zwykłym symbolem królestwa. Rogi mogą być dobre lub złe, prawe lub niegodziwe.

Także w Koranie symbol rogów występuje w pozytywnym kontekście. Chodzi o słynny fragment opisujący Dwurożnego (Dhul-Qarnayn: sura 18, wersy 83-101). Dwurożny jest w Koranie bez wątpienia postacią pozytywną, gdyż wybudował on wielki mur oddzielający ludzkość od Goga i Magoga, symbolizujących chaos. Koniec świata według Koranu będzie polegał na tym, że Gog i Magog przedrą się przez mur. Powszechnie uważa się, że ów Koraniczny Dwurożny odnosi się do Aleksandra Macedońskiego.

Nie można zatem powiedzieć, że demonizacja rogów narodziła się na bazie konfliktu chrześcijaństwa z religiami pogańskimi. Rogi były święte w religiach pogańskich, w judaizmie i chrześcijaństwie kojarzą się z przymierzem Boga z Mojżeszem, w islamie kojarzą się z dobrym królem Dwurożnym. Dopiero protestantyzm zniszczył tę najuniwersalniejszą tradycję symboliczną. Jak podaje John Edwards z Oksfordu: „Od XII do XV stulecia portretowanie rogatego Mojżesza było niemal rygorem. Porzucono to dopiero w XVI wieku, bardziej z obawy przed protestanckim sarkazmem aniżeli w interesie nauczania".

Cóż oznacza ów protestancki sarkazm? Dlaczego protestanci wystąpili przeciwko symbolice rogów, skoro jest ona biblijna, a protestantyzm ponoć miał oznaczać powrót do Pisma Świętego? Jedynym powodem było zerwanie wszelkich podobieństw katolicyzmu wobec religii pogańskich, wobec tego, że protestantyzm uczynił swoim orężem retorycznym wykazywanie, że katolicyzm to religia pogańska, która zerwała z chrześcijaństwem. Rogi były wprawdzie obecne w tradycji abrahamicznej, ale niewątpliwie znacznie mocniej kojarzyły się również z religiami pogańskimi. I dlatego właśnie zaczęło się gumkowanie rogów z tradycji katolickiej. Rogaty Mojżesz nie zanikł jednak w XVI w. Jeszcze na obrazie hiszpańskiego malarza Jusepe de Ribera z 1638 Mojżesz ma dwa okazałe, choć świetliste rogi.

See comments (22)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    MS Word

Mariusz Agnosiewicz Redaktor naczelny Racjonalisty, założyciel PSR, prezes Fundacji Wolnej Myśli. Autor książek Kościół a faszyzm (2009), Heretyckie dziedzictwo Europy (2011), trylogii Kryminalne dzieje papiestwa: Tom I (2011), Tom II (2012), Zapomniane dzieje Polski (2014).  Private site  Number of texts in service: 952  Show other texts of this author  Number of translations: 5  Show translations of this author  Newest author's article: Oceanix. Koreańczycy chcą zbudować pierwsze pływające miasto