Author of this text: Joseph Carroll

Translation: Rafał Bazan i Rafał Nowicki

Współpraca naukowa: Jerzy Luty

W książce Jak działa umysł Steven Pinker w cudownie przejrzysty i zrozumiały sposób opisuje teorię psychologii ewolucyjnej, wyrażając pogląd, że umysł ewoluował pod kształtującym naciskiem selekcji naturalnej, wytwarzając pewną liczbę mentalnych „modułów"-części kognitywnego software’u-odpowiedzialnych za rozwiązywanie specyficznych problemów adaptacyjnych. Oprócz narządów zmysłów, wśród modułów tych można znaleźć również adaptacje odpowiadające za rozumienie arytmetyki, logiki, sił i obiektów fizycznych, żywych organizmów (roślin i zwierząt), umysłów innych ludzi, pokrewieństwa, statusu społecznego, zachowań seksualnych, relacji rodzic-dziecko, oraz poczucia własnej tożsamości. Dowody na istnienie takich modułów pochodzą z szeregu zazębiających się dyscyplin, od biologii teoretycznej, przez genetykę behawioralną, psychologię poznawczą i psychologię rozwoju człowieka, po antropologię porównawczą, etologię, psychologię eksperymentalną, neurobiologię i endokrynologię. Choć nie jest on oryginalnym twórcą teorii, a jedynie jej niezwykle znamiennym popularyzatorem, Pinker porządkuje wszystkie te informacje, tworząc imponująco spójny zbiór idei. ^{[ 1 ]}

Nieubłagana logika programu adaptacjonistycznego nakazuje, by w dziedzinie edukacji liberalnej psychologia ewolucyjna zajęła pozycję dyscypliny macierzystej. Z adaptacjonistycznego punktu widzenia, psychologia ma korzenie w biologii, a wszystkie studia kulturowe, wliczając w to nauki społeczne i humanistyczne, mają korzenie w psychologii. Pinker formułuje te wnioski w typowy dla siebie zwięzły sposób:

Genetyk Theodosius Dobzhansky napisał słynne zdanie, że bez teorii ewolucji niczego w biologii nie da się zrozumieć. Możemy dodać, że niczego w kulturze nie da się zrozumieć bez uwzględnienia psychiki. Ewolucja stworzyła psychikę i w ten sposób ewolucja wyjaśnia kulturę (JDU, 231).

Obszerna bibliografia w książce Pinkera dowodzi, że znaczna część ewolucjonistów już pracuje nad dowiedzeniem prawdziwości podobnych twierdzeń dla szerokiego zakresu tematów w dziedzinie nauk społecznych. W dziedzinie nauk humanistycznych nie tylko zajmuje się tym o wiele mniej ludzi, ale też program badań został sformułowany dużo mniej wyraziście. Sytuację tą można by przyrównać do kolonizacji Ameryki Północnej w czasie zakupu Luizjany (1803), gdzie nauki społeczne byłyby gęsto zaludnionym wybrzeżem wschodnim, a humanistyczne dalekim terytorium zachodnim. Jakkolwiek wyraźne nie byłoby przeznaczenie tego kontynentu, jego mapa nie została jeszcze opracowana. ^{[ 2 ]}

Dziedziną, w której specjalizuje się Steven Pinker jest psychologia poznawcza i językoznawstwo-jest on kierownikiem katedry neurobiologii poznawczej w Massachusetts Institute of Technology*. By lepiej zobrazować i uatrakcyjnić swój tekst, Pinker zebrał znaczną liczbę trafnych cytatów literackich, jednak można odnieść wrażenie, że jego znajomość cytowanych dzieł nie wykracza daleko poza te cytaty. Wydaje się, jakby jego gust i osąd literacki znajdowały się na poziomie wyjątkowo bystrego studenta, którego wrażliwość skierowana jest raczej na komputery, niż na poezję, dramat, czy powieść. Niemniej jednak, skrupulatnie próbując usprawiedliwić tytuł swego dzieła, implikujący niezwykle szeroką tematykę, Pinker stara się umieścić literaturę na ogólnej teoretycznej mapie psychologii ewolucyjnej.

Pinker porusza problem podstawowy dla wszelkich działań psychicznych w ramach nauk ewolucyjnych-problem funkcji adaptacyjnej. Ukazując wspaniałą, intuicyjną zdolność do wygłaszania trafnych komunałów, wskazuje dwie oczywiste funkcje literatury-edukacyjną i rozrywkową, horacjańskie utile i dulce. Pinker wysuwa wniosek, że jedynie pierwsza z tych funkcji może mieć jakąś wartość adaptacyjną. Literatura, jak towarzyska plotka, uczy nas gier, w jakie grają ludzie, przygotowując nas zarazem do przyłączenia się do tych gier. „Życie jest jak szachy, a wątki są jak książki o słynnych rozgrywkach szachowych studiowane przez poważnych graczy, żeby się przygotować, gdyby kiedykolwiek znaleźli się w podobnych opałach" (JDU, 585). Wiedza, według Pinkera, może być adaptacyjna, ale przyjemność, jaką dostarcza nam sztuka jest jedynie nieadaptacyjną eksploatacją adaptacyjnych źródeł przyjemności. Sztuki piękne odpowiadają na "biologicznie bezsensowne wyzwanie: wykoncypowanie jak dotrzeć do obwodów przyjemności w mózgu, by dostarczył małych impulsów uciechy, bez niewygody wydzierania bona fide przyrostu dostosowania od surowego świata" (JDU, 566). Pod tym względem, literatura i inne sztuki działałyby w taki sam sposób jak alkohol, narkotyki i obfite desery. Dlatego też, jak sugeruje Pinker, „muzyka jest słuchowym tortem, wybornym wyrobem cukierniczym, stworzonym do łechtania wrażliwych punktów przynajmniej sześciu naszych umysłowych zdolności" (JDU, 577). Przyjemność, jakiej dostarcza nam literatura jest tego samego rodzaju:

Gdyby intelektualne zdolności potrafiły identyfikować te dające przyjemność wzorce, oczyścić je i skoncentrować, mózg potrafiłby się sam stymulować bez nieładu elektrod czy narkotyków. Sam sobie dawałby sztuczne dawki widoków, dźwięków i zapachów, które zazwyczaj pochodziły ze sprzyjającego zdrowiu środowiska. Lubimy tort z truskawkami, ale nie dlatego, że nasz smak do niego wyewoluował. Wyewoluowaliśmy obwody, które dają nam autentyczną przyjemność ze słodkiego smaku dojrzałych owoców, kremowego uczucia w ustach, jakie wywołują tłuszcze i oleje z orzechów i mięsa, oraz chłodu świeżej wody. Tort jest pakunkiem sensualnych wstrząsów niepodobnym do niczego w naturalnym świecie, ponieważ jest to wytwór megadawek miłych bodźców, które zestawiliśmy z wyraźnym celem naciskania naszych guzików przyjemności. Pornografia jest inną technologią przyjemności. Zastanawiam się, czy sztuka nie jest trzecią (JDU, 567).

Pomimo ustępstwa, jakie robi Pinker, uznając użyteczność fikcji, jako wzorca dla manewrów w grze życia, po dłuższej lekturze jego wywodów oczywiste staje się, że tak jak Freud, postrzega on reprezentację literacką w głównej mierze, jako kwestię sprawiającej przyjemność fantazji. Od pornografii różni się ona tylko tym, że guziki przyjemności, które naciska, nie są w dosłownym i rzeczywistym sensie seksualnej natury.

Hipoteza Pinkera dotycząca przyjemności spowodowanej sztuką odzwierciedla powszechne w psychologii ewolucyjnej uprzedzenie: twierdzenie zakładające, że tylko funkcje, które rozwinęły się w dalekiej przeszłości ewolucyjnej mają jakiekolwiek znaczenie adaptacyjne. Możemy nazwać to uprzedzenie faworyzacją EEA („environment of evolutionary adaptedness"-środowiska adaptacji ewolucyjnej). Mówiąc o EEA, psychologowie ewolucyjni odnoszą się zazwyczaj do względnie statycznego stanu, w którym umysł ludzki został ukształtowany i utrwalony przed mniej więcej 100 000 laty. Archeolog kultury, Steven Mithen, w niedawno wydanej książce The Prehistory of the Mind zaproponował ważną korektę tej teorii. Mithen całkowicie przyswoił ideę „modularnego umysłu", uwolnił się jednak od przedwczesnej konkretyzacji EEA. W swej książce opisuje mającą miejsce około 40 000 lat temu rewolucję kulturową, która wprowadziła wieloczęściowe narzędzia oraz elementy kultury wyższej, takie jak sztuka, religia, czy bardziej skomplikowane formy organizacji społecznej. Jak wyjaśnić tą eksplozję kreatywnej działalności? Mithen postuluje, że mogła być ona rezultatem uwarunkowanego organicznie rozwoju kognitywnego, w którym poprzednio odseparowane sfery umysłu stały się dla siebie nawzajem dostępne. Sfery poświęcone wiedzy technicznej, interakcji społecznej i historii naturalnej połączyły się, a z tego połączenia wyłoniło się całkowicie nowe pole kreatywnej działalności kognitywnej. Mithen nazywa te nowe możliwości „płynnością poznawczą" („cognitive fluidity"), argumentując przy tym przekonująco, że to właśnie na niej bazują wszystkie nasze wymagające większej wyobraźni twórcze dokonania. ^{[ 3 ]}

Jednakże sztuka, muzyka i literatura nie są jedynie produktami płynności poznawczej. Są ważnym środkiem, dzięki któremu doskonalimy i kontrolujemy złożoną machinę poznawczą, od której zależą nasze wyżej rozwinięte funkcje. Ponieważ Pinker nie rozumie potrzeby takiego doskonalenia, wierzy on, że moglibyśmy obejść się bez muzyki, nie ograniczając przy tym znacząco naszej zdolności funkcjonowania. „W przeciwieństwie do języka, widzenia, rozumowania społecznego i umiejętności fizycznych, muzyka mogłaby przestać istnieć, a nasz tryb życia praktycznie pozostałby niezmieniony. Muzyka wydaje się technologią czystej przyjemności, koktajlem używek, które konsumujemy uszami, żeby stymulować wiele obwodów przyjemności naraz" (JDU, 571). Jeśli porównamy efekt słuchania muzyki z efektem rekreacyjnego spożycia narkotyków, zaczynamy zauważać błędny kierunek, jaki obrała teoria Pinkera. Narkotyki mają działanie dezorientujące i demoralizujące. Jeśli młodzi ludzie używają je nałogowo, stają się niezdolni do dostosowania się do wymagań złożonego otoczenia. Słuchanie muzyki nie ma tak niszczących skutków. Co ważniejsze, bardzo możliwe jest to, że ludzie wychowani bez żadnego kontaktu z muzyką, sztuką, czy literaturą byliby psychicznie i emocjonalnie skarłowaciali. Ich zdolność do normalnego rozwoju byłaby minimalna. Prawdopodobnie mieliby wielkie trudności w nauczeniu się jak radzić sobie z własnymi emocjami, czy też jak odnosić się do innych z jakąkolwiek dozą wrażliwości i elastyczności. Ich zdolność reagowania w sposób kreatywny na wyzwania złożonego i zmiennego otoczenia kulturowego z pewnością byłaby poważnie upośledzona.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Nakba, czyli opowieść o katastrofie Bye! (And see you later!)

See comments (6)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Joseph Carroll Profesor literatury angielskiej na Uniwersytecie Missouri w St. Louis, jeden z najważniejszych przedstawiciel ewolucyjnej teorii literatury, autor książek: Evolution and Literary Theory (1995), Literary Darwinism: Evolution, Human Nature, and Literature (2004) i Reading Human Nature: Literary Darwinism in Theory and Practice (2011). Jest wydawcą nowej edycji najważniejszego dzieła Darwina On the Origin of Species (2003), współwydawcą wyboru tekstów Evolution, Literature, and Film: A Reader (2010), oraz pomysłodawcą i współredaktorem magazynu The Evolutionary Review: Art, Science, and Culture (2010, 2011), będącego z założenia forum interdyscyplinarnej krytyki biokulturalnej.  Private site