Andrzej Niemojewski (1864-1921), pseudonimy: Lambro, Lubieniec A., Rokita — poeta modernistyczny, prozaik, dramaturg, publicysta, społecznik i „postępowiec", pionier ruchu wolnomyślicielskiego na ziemiach polskich, jeden z głównych twórców polskiego religioznawstwa.

Niemojewski ukończył studia prawnicze na uniwersytecie w Dorpacie. W młodości związany był z ruchem socjalistycznym (PPSD). W latach 1892-1897 pracował w Sosnowcu jako urzędnik towarzystwa górniczo-hutniczego. Po powrocie do Warszawy w roku 1897, działał w PPS (aresztowany w 1899 r.). W latach 1904-1905 redagował we Lwowie socjalistyczno-niepodległościowy miesięcznik Kuźnica. W roku 1905 brał udział w rewolucji, był współorganizatorem słynnego strajku szkolnego. Po 1905 r., do końca życia, poświęcił się krzewieniu wolnomyślicielstwa i religioznawstwa, przede wszystkim jako wydawca i redaktor wolnomyślicielskiego i zbliżonego do pedecji ^{[ 1 ]} pisma Myśl Niepodległa oraz publicysta (Objaśnienie katechizmu, 1907).

Ma swój udział w zachowaniu świeckiego hymnu narodowego Polski. Polemikę związaną z hymnem rozpoczął konserwatywno-klerykalny Przegląd Warszawski w roku 1914, opowiadając się za kościelno-patriotycznym hymnem „Boże, coś Polskę". Przeciwko temu stanowczo zaprotestował Andrzej Niemojewski, żądając zachowania Mazurka Dąbrowskiego, wiążąc z nim „szczególne walory emocjonalne i mobilizujące".

Poeta

Jego debiut poetycki — Poezje z roku 1891 (wraz z debiutującymi w tym samym roku K. Tetmajerem i F. Nowickim) przyjmowany jest umownie za początek polskiego modernizmu. Niemojewski był „poetą o żywym temperamencie społecznym" ^{[ 2 ]}, „społecznikiem z krwi i kości" ^{[ 3 ]}. Jego poezja, w sensie warsztatowym tradycyjna, powstała w klimacie oddziaływań radykalnych nastrojów i wyrażała przede wszystkim jego społeczne zaangażowanie. W cyklu poetyckim Polonia irredenta (cz. 1-6: 1895-96, cz. 7 w wyd. całości w 1901) dał przejmujący obraz życia i pracy górników oraz hutników Zagłębia Dąbrowskiego. Wybór poezji (1899, 1955), Bajka. Poemat w 1-ej odsłonie (1900).

Pisarz

W nowelach (Ludzie rewolucji,1906) i satyrze politycznej (Pokrzywy,1907) był rzecznikiem dążeń rewolucyjnych. W publicystycznej powieści Listy człowieka szalonego z 1899 r. zawarł ostrą krytykę pokolenia modernistów wychodzących z przesłanek ideowych, wyśmiewał hasło „sztuka dla sztuki" i artystę-dekadenta.

Zainteresowanie religioznawstwem zostało wyrażone w przekładzie (1904) słynnego Żywota Jezusa autorstwa E. Renana. W cyklu opowieści ewangelicznych Legendy (1902), które nawiązywały do Renana, przedstawił Chrystusa jako pierwszego proletariusza (po konfiskacie przez austriacką cenzurę — pod tytułem: Tytuł skonfiskowany). W roku 1907 napisał książkę O pochodzeniu naszego Boga; Bóg czy człowiek? Wybór dzieł A.N. o pochodzeniu chrześcijaństwa (1960).

Inne publikacje: Poezje prozą (1891), Majówka (1895), Listopad (1896), Prometeusz (1900), Szopka (1901), Rokita (1901), O masonerji i masonach. Szkic popularny (Wydawnictwo Myśli Niepodległej, 1906; kolejną broszurę o wolnomularstwie napisał w roku 1908), Z pod pyłu wieków (1906), Pokrzywy (1907), Ksiądz Pranajtis i jego przeciwnicy (1914).

Dramaty: Familia (1898), Dzień on, dzień gniewu Pańskiego (1902).

Szkice literackie: Stanisław Wyspiański (1903), Dawność a Mickiewicz [Filozofia Mickiewicza. Liczby i godziny. Widma. Gwiazdy Mickiewicza. Tradycje improwizacji -książka przedstawia postać narodowego wieszcza w kontekście mistyki i okultyzmu](1921).

Przekłady: Dzieje wojny żydowskiej Flawiusza.

Publicysta i wolnomyśliciel

Niemojewski był przede wszystkim publicystą wolnomyślicielskim, jak pisał w 1935 r. ks. Skrudnik: "świetny publicysta, długoletni redaktor i wydawca Myśli Niepodległej. Jednakże Niemojewski nie wytworzył stałego ośrodka propagandy wolnomyślicielskiej" ^{[ 4 ]}.

Debiutował w prasie w roku 1887, na łamach tygodnika artystyczno-literackiego Wędrowiec (czołowe pismo polskiego naturalizmu), pisywał do Tygodnika Ilustrowanego, Prawdy (tygodnik społeczno-polityczny i literacki, czołowy organ pozytywistów warszawskich i pedecji)i Głosu.

Najwięcej publikował oczywiście w swojej Myśli Niepodległej. Było to czasopismo społeczno-polityczne, dekadówka (wydawane co 10 dni), istniejące w latach 1906-31, wydawane w Warszawie. Początkowo miało profil stricte wolnomyślicielski. Niemojewski atakował w nim dogmatyzm religijny. Jego Katechizm wolnego myśliciela wydany w roku 1909 wywołał ataki kół klerykalnych. Za swoje publikacje Niemojewski stanął przed sądem i w roku 1911 został skazany na rok twierdzy z art. 73 kodeksu karnego („Winny bluźnierstwu przeciwko Bogu, w Trójcy Świętej Jedynemu, przeciw Niepokalanej Bogu Rodzicy, Najświętszej Marii Panny, przeciw Zastępom Niebieskim i Świętym Pańskim; znieważenia czynnego lub zelżenia Sakramentów Świętych, Krzyża Świętego, Relikwii Świętych, Obrazów Świętych (...) znieważenie Pisma Świętego, (...) dogmatów, lub w ogóle religii chrześcijańskiej — za bluźnierstwo takie lub obrazę świętości ulegnie (...) karze ciężkich robót lub zesłania na osiedlenie, (...) zamknięcia w domu poprawy na czas do lat trzech lub zamknięcia w twierdzy do lat trzech.").

Smutny koniec

Niestety! doszło do tego, że Niemojewski poróżnił się z socjalistami, Legionami, ludowcami oraz Żydami i skończył jako endek, antysemita i astrolog. Myśl Niepodległa z czasem zaczęła balansować w kierunku nacjonalistycznym i po wojnie zbliżyła się do endecji.

Jeszcze w latach 1903-1904 odbył podróż na Wschód i stamtąd prawdopodobnie przywiózł „chorobę astrologiczną". W swych rozważaniach nad genezą chrystianizmu reprezentował szkołę mitologiczno-astralistyczną. Napisał Tajemnice astrologii chrześcijańskiej z 68 wizerunkami (1913) oraz Biblia a gwiazdy. Sto pytaństawionych biblistom oraz sto odpowiedzi dla ludzi umiejących myśleć własną głową (1924).

Antysemityzm miał źródło w lękach narodowych w dobie walki o niepodległą Polskę i jej wyłanianiu się z niebytu politycznego — w obliczu zwątpienia w program asymilacji Żydów, jaki dawniej głosiła pedecja. W roku 1911 nazwał Żydów w Królestwie Polskim „armią piątego zaboru" (czwartym był zabór dokonany przez katolicyzm), ułatwiającą rusyfikację. W roku 1914 pisze: Dusza żydowska w zwierciadle talmudu. Swój program mianował "postępowym antysemityzmem". Pisał: "Co znaczy dziś być antysemitą? Być wolnym myślicielem i służyć swemu społeczeństwu."

W sławnym artykule pt. „Dwużydzian Polaka" deliberował nad porażką programu asymilacji: "Na gruncie drwin wytworzyło się duchowe współżycie Żydów i Polaków, Żyd powiedział Polakowi: Nie mogę z tobą nic wspólnie kochać, czcić, uwielbiać, nad niczym wspólnie cierpieć i do niczego wspólnie dążyć — ale możemy wspólnie drwić ze wszystkiego. Wydrwię ci twego Boga, twą Ojczyznę, twą tradycję i twe Ideały, twe pragnienia i twe wysiłki i obaj będziemy wyżsi ponad to wszystko. Zeszedł się żydowski kpiarz z polskim kpem i zaczęli ze wszystkiego kpić. I wytworzyło się środowisko, w którym żadna wielka idea, żaden wielki czyn nie mógł dojrzeć. Albowiem żydowski 'odczynnik' rozkładał skutecznie na drwiny wszelkie przejawy woli. (...) Tak sformułowała rzecz sfera, myśląca kategoriami politycznymi. Przypatrzmy się z kolei jak rzecz ujęto w sferze myślenia kategoriami przyrodniczymi. (...) W pewnym kółku ludzi, należących do polskiego świata naukowego, zastanawiano się nad wpływami destrukcyjnymi żydostwa. I oto jeden z nich, sięgając po porównanie do chemii, powiedział, że filosemitę można by określić jako 'dwużydzian Polaka'. Na wzór 'dwusiarczanu potasu'. (...) Połączenie czadu psychiki żydowskiej z kruszcem i duszy polskiej, zwłaszcza kruchym, sprawia , że w owym smutnym typie Polaka, Żydom oddanego — na jedną cząsteczkę polską przypadają dwie cząsteczki żydowskie. Asymilacja nie wytworzyła typu, w którym dałoby się powiedzieć, że to jest 'dwupolan żyda', to znaczy, by w Żydzie asymilowanym dwie cząsteczki przypadały na jedną cząsteczkę żydowską. Polskość nie jest kwasem rozkładającym kruszec żydowski; natomiast takim kwasem jest żydowskość i polski kruszec rozkłada. Dlatego Żyd asymilowany będzie w ostateczności brał zawsze stronę żydostwa. I dlatego filosemita przestanie być czułym na sprawy polskie, lecz będzie zawsze nadwrażliwy na sprawy, żydowskie." ^{[ 5 ]}

1 kwietnia 1920 r. w dodatku satyrycznym Kuriera Polskiego Niemojewski został wyszydzony przez Tuwima i Słonimskiego. W dziale „Notatki literackie" czytamy:

"Ferdynand Hoesick, Żywot i czyny Andrzeja Niemojewskiego, Warszawa 1920. Wyd. Gebethner i Wende. Dwa tomy. Tom I: str. LXV + 876, tom II: 648 in folio. Niestrudzony badacz naszej literatury i kultury, p. Hoesick ^{[ 6 ]}, obdarzył nas monumentalnym dziełem, brak którego od dawna dawał się odczuwać. Jest nim praca o Andrzeju Niemojewskim. W obszernej przedmowie autor wyłuszcza powody i motywy napisania swego nowego dzieła: 'Czym był Palestrina dla grafiki holenderskiej, Byron dla arytmetyki, Mantegazzo dla Katarzyny II, Zygmunt Waza dla impresjonizmu, Voltaire dla chiromancji? Niczym! Andrzej Niemojewski jest zaś wszystkim.' Historia Polski jest właściwie jednym ciągiem przeczuwania, że zjawi się ów mąż, o którym autor powiada: 'O! to ty!' Dalszy ciąg przedmowy wyjaśnia stosunek Niemojewskiego do dziejów świata, po czym następuje długi szereg gruntownie opracowanych rozdziałów, z których wymienimy ważniejsze: 'Napomnienia w Piśmie św.', 'Assurbanipal i Niemojewski', 'Niemojewski a odkrycie Ameryki', 'Wilk z Wilczej jako legenda wieków', 'Czy doprawdy, czy żartami?', 'Czterdzieści cztery wyjaśnione', 'Talmud a Rozwój', 'Projekt kanonizacji', 'Aktor nazwiskiem Frenkiel', 'Komu ofiarować dar narodowy', 'Kto jest właściwie autorem poezji Mickiewicza', etc. etc. Dzieło p. Hoesicka zawiera mnóstwo barwnych ilustracji, fotografii Niemojewskiego z lat dziecinnych i jeszcze dawniejszych, kilka tabelek porównawczych przekonali N., projekty pomników (zwracamy uwagę czytelnika na ciekawy artykuł w koficu książki: 'Wawel czy Skałka?'), jednym słowem jest to encyklopedia Niemojewskiego, którą gorąco polecamy wszystkim tym, komu drogie jest imię, nazwisko i dokładny adres Wielkiego Przewodnika całego narodu — Andrzeja Niemojewskiego."

Tak skończył Andrzej Niemojewski. Za życia postępowiec i wolnomyśliciel, dziś przytaczany przez ultrakonserwatystów z Wydawnictwa Antyk i przedrukowywany przez białostockie Studio Astropsychologii. Upadek doprawdy żałosny. Jak widać zawirowania życiowe i historyczne aż nazbyt łatwo mogą skruszyć ten niezbyt gruby mur jaki dzieli patriotyzm od uprzedzeń narodowych, zaś wolna myśl i antydogmatyzm bez wsparcia sceptycyzmu mogą zmylić kurs i obrać azymut na pseudonaukowe głębie.

Wybrana literatura:

• E. Basara-Lipiec, Niepodległa myśl. Rzecz o Andrzeju Niemojewskim, Rzeszów 1988.
• Jan Szmyd (red.), Wizerunki polskich filozofów i humanistów. Wiek XX., Kraków 2000.
• M. Stępień, A. Wilkoń (red.), Historia literatury polskiej w zarysie. Tom 2,Warszawa 1988, s. 39-40.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Anja Orthodox Znani o religii i Kościele

Comment on this article..   See comments (1)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Mariusz Agnosiewicz Redaktor naczelny Racjonalisty, założyciel PSR, prezes Fundacji Wolnej Myśli. Autor książek Kościół a faszyzm (2009), Heretyckie dziedzictwo Europy (2011), trylogii Kryminalne dzieje papiestwa: Tom I (2011), Tom II (2012), Zapomniane dzieje Polski (2014).  Private site  Number of texts in service: 952  Show other texts of this author  Number of translations: 5  Show translations of this author  Newest author's article: Oceanix. Koreańczycy chcą zbudować pierwsze pływające miasto