Konkluzja z powyższych rozważań jest następująca:
Niezwłoczna nowelizacja prawa rodzinnego w zakresie formy zawarcia małżeństwa może nastąpić po ratyfikacji Konkordatu.
Kompleks zagadnień związanych z ewentualnym dopuszczeniem wyznaniowej formy małżeństwa już obecnie powinien być przedmiotem wnikliwej analizy.

Art. 10 Konkordatu

W niniejszej opinii przyjęłam założenie, że Konkordat zostanie ratyfikowany w przyszłości. Jeżeli stosowna nowelizacja prawa rodzinnego nastąpi po ratyfikacji musi realizować zobowiązania wynikające z art. 10 Konkordatu. Jeżeli miałaby „wyprzedzać" ratyfikację również powinna być zgodna z art. 10 Konkordatu aby uniknąć kolejnej nowelizacji.
Art. 10 Konkordatu nie został sformułowany w sposób nie budzący wątpliwości. W szczególności nie jest jasne co należy rozumieć pod pojęciem przeszkód (do zawarcia małżeństwa) według prawa polskiego. Ani kodeks rodzinny i opiekuńczy ani prawo o aktach stanu cywilnego nie używają takiego określenia. Prawu polskiemu znane jest natomiast pojęcie "okoliczności wyłączające zawarcie małżeństwa" (art. 9 kro, art. 54 prawa o asc). Obowiązkiem nupturientów jest złożenie pisemnego zapewnienia kierownikowi USC, że nie wiedzą o istnieniu takich okoliczności.
Jeżeli wymienione pojęcia mają różną treść to na polskim ustawodawcy ciążyłby obowiązek ustalenia „przeszkód" oraz określenia procedury ustalania czy one nie występują, gdyż - zgodnie z art. 10 ust. 1 pkt (1) - małżeństwo kanoniczne wywiera skutki cywilne jeżeli „między nupturientami nie istnieją przeszkody wynikające z prawa polskiego".
Jeżeli natomiast mają treść taką samą — w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym oraz prawie o aktach stanu cywilnego powinien być używany polski termin ustawowy.
Autorka nie czuje się kompetentna do zajmowania stanowiska na temat wykładni budzących wątpliwości sformułowań Konkordatu szczególnie, że zgodnie z jego art. 26 różnice dotyczące interpretacji konkordatu „Układające się Strony będą usuwać na drodze dyplomatycznej".
W sposób, jak sądzę, niewątpliwy z art. 10 wynikają następujące zasady:
(1) Orzekanie o ważności małżeństwa kanonicznego i wszystkich jego skutkach określonych w Kodeksie kanonicznym należy do wyłącznej właściwości „władzy kościelnej". Wybitny znawca prawa kanonicznego - Prof. KUL Józef Krukowski w monografii „Kościół i Państwo. Podstawy relacji prawnych", Lublin 1993, na stronie 264 stwierdził: "(..) Państwo nie gwarantuje żadnych skutków cywilnych orzeczeniom nieważności małżeństwa, wydanym przez trybunały kościelne. Ale otwiera możliwość dokonania odpowiednich zmian w tej materii w przyszłości". Tak więc nieważność małżeństwa kanonicznego, orzeczona po wcześniejszym uzyskaniu przez nie skutków cywilnych, aktualnie jest bez znaczenia dla tych skutków.
(2) Orzekanie w sprawach małżeńskich co do wszystkich małżeństw wywierających skutki prawne w świetle polskiego prawa należy do wyłącznej właściwości polskich sądów powszechnych.
(3) Małżeństwo kanoniczne wywołuje skutki cywilne od chwili jego zawarcia (a nie od chwili sporządzenia aktu małżeństwa lub wpisania w aktach stanu cywilnego) jeżeli łącznie zostaną spełnione następujące warunki:
— między nupturientami nie istnieją przeszkody wynikające z prawa polskiego,
— przy zawieraniu małżeństwa nupturienci zgodnie oświadczą wolę aby małżeństwo wywierało takie skutki,
— w zawitym terminie 5 dni od zawarcia małżeństwa (z możliwością przedłużenia o czas trwania przeszkody o charakterze siły wyższej) wpłynie wniosek o wpisanie w aktach stanu cywilnego tego małżeństwa,
— zawarcie małżeństwa zostanie wpisane w aktach stanu cywilnego.

Z art. 10 nie wynika:
(1) w jakiej formie nupturienci składają oświadczenie woli o wywołaniu skutków cywilnych małżeństwa kanonicznego,
(2) czy oświadczenie to może być złożone wyłącznie przed duchownym (istotne jeżeli zostałoby zawarte ważne w świetle prawa kanonicznego małżeństwo bez udziału duchownego),
(3) kto przekazuje wniosek USC (duchowny, przed którym małżonkowie zawarli małżeństwo kanoniczne, proboszcz parafii, jedno z małżonków lub małżonkowie wspólnie).
(4) Przygotowanie do zawarcia małżeństwa kanonicznego (przeprowadzane w sposób określony przez władze kościelne) obejmuje obowiązek pouczenia nupturientów o przepisach prawa polskiego dotyczących skutków małżeństwa.
Przesłanki od których zależy możliwość nadania skutków cywilnych małżeństwu kanonicznemu (lub innemu zawartemu w formie wyznaniowej) wymienione w art. 10 Konkordatu powinny zostać zamieszczone w odpowiednich normach kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Rozwiązania o charakterze „porządkowym" mogą być zamieszczone w prawie o aktach stanu cywilnego.

Uwagi o poselskim projekcie ustawy "O zmianie Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, Kodeksu postępowania cywilnego oraz ustawy - Prawo o aktach stanu cywilnego - Druk nr 1292

Uwagi ogólne

W projektowanych przepisach zostały zamieszczone przesłanki, od których spełnienia art. 10 Konkordatu uzależnia skutki cywilne (a nie skutki „w zakresie prawa cywilnego") małżeństwa kanonicznego. Nie wszystkie jednak zostały zamieszczone w kodeksie rodzinnym i opiekuńczym. Zarówno kodeks jak i prawo o aktach stanu cywilnego są ustawami. Wydaje się jednak, że wszystkie przesłanki decydujące o wywoływaniu skutków cywilnych małżeństwa powinny być zawarte w kodeksie, choć mogą być powtórzone w prawie o aktach stanu cywilnego.
Słusznie projekt nie ogranicza skutków cywilnych małżeństw wyznaniowych do małżeństw kanonicznych. Nie jest dopuszczalne uzależnienie tych skutków od umowy międzynarodowej lub ustawy.
Może budzić wątpliwości nałożenie na duchownych obowiązków w szerszym zakresie niż to wynika z ustaleń zawartych w konkordacie. Zaproponowane ustalenia w tym zakresie mają, jak się wydaje, pierwowzór w art. 8 Układu między Stolicą Apostolską i Republiką Włoską w sprawie rewizji Konkordatu Laterańskiego, podpisanego 18. 02. 1984 r.
W projekcie daje się zauważyć - co do zasady godne aprobaty - dążenie do obciążania małżonków tylko takimi obowiązkami w zakresie czynności niezbędnych do wywołania skutków cywilnych małżeństwa wyznaniowego, w których żaden inny podmiot nie może ich zastąpić (szerokie obowiązki duchownego).

Uwagi szczegółowe

Art. 1¹ kro

Poza już poczynionymi uwagami pragnę zauważyć, że w tej normie należałoby sprecyzować przed jakim podmiotem, w jakiej chwili i w jakiej formie powinno być złożone zgodne oświadczenie małżonków dotyczące skutków cywilnych.
Norma nie wskazuje też terminu, w którym powinien wpłynąć wniosek o rejestrację małżeństwa (te kwestie normuje według projektu art. 61 prawa o asc).

Art. 2 kro

Proponowane rozwiązanie jest sprzeczne z art. 15 § 1 ppm oraz prawno-międzynarodowymi zobowiązaniami Polski. Jest też niespójne z dotychczas obowiązującą treścią normy.

Art. 9 kro

Celowe byłoby precyzyjne uregulowanie trybu i formy zgłoszenia do rejestracji małżeństwa zawartego bez udziału duchownego. Konkordat nie przewiduje wymogu zawarcia małżeństwa wyłącznie przed duchownym. Ważnie zawarte według kodeksu kanonicznego małżeństwo może wywoływać skutki cywilne jeżeli spełni warunki określone w kro.

Art. 22¹ i 56¹ kro

Sądzę, że należałoby zrezygnować z tych norm, natomiast w art. 1¹ § 2 kro zamieścić stwierdzenie, że z chwilą zarejestrowania małżeństwa zgodnie z § 1 ustalenie jego istnienia lub nieistnienia, unieważnienie i rozwód może nastąpić zgodnie z przepisami kro.

W normach prawa o aktach stanu cywilnego celowe wydaje się bardzo szczegółowe unormowanie:
— właściwości USC, którego kierownik wydaje zaświadczenie o zdolności do zawarcia małżeństwa,
— treści zaświadczenia,
— terminu jego ważności.
Celowe byłoby ustalenie vacatio legis - co najmniej 3 miesiące.

Uwagi o prezydenckim projekcie ustawy: „O zmianie ustawy Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz o zmianie niektórych ustaw" - Druk nr 1315

Uwagi ogólne

Do omawianego projektu mają odpowiednie zastosowanie uwagi poczynione dotychczas (zwłaszcza w pierwszej części opracowania).
Jest on zdecydowanie precyzyjniejszy od projektu poselskiego i w pełniejszy sposób realizuje zobowiązania wynikające z Konkordatu. Podobnie jak projekt poselski odnosi się nie tylko do małżeństw kanonicznych ale również narusza zasadę równouprawnienia obywateli ze względu na wyznanie.

Uwagi szczegółowe

Art. 1¹ § 2 kro
Wydaje się, że byłoby celowe określenie jednego podmiotu uprawnionego do zgłoszenia wniosku o zarejestrowanie małżeństwa. Z uwagi na bardzo krótki termin byłoby niedopuszczalne gdyby małżonkowie stracili możliwość nabycia skutków cywilnych małżeństwa tylko dlatego, że byliby błędnie przekonani, że zgłoszenia dokona duchowny.
Należałoby wskazać, że bieg terminu ulega zawieszeniu na czas trwania przeszkody.

Art. 56 a ust. 3 prawa o asc

Sześciomiesięczny termin ważności zaświadczenia o zdolności prawnej do zawarcia małżeństwa jest stanowczo zbyt długi.

Art. 60 a ust. 2 prawa o asc

Celowe byłoby aby ten sam USC był właściwy do wydania zaświadczenia o zdolności do zawarcia małżeństwa oraz do sporządzenia aktu małżeństwa.

Wnioski
Opiniowane projekty ustaw dotyczą tej samej problematyki. Projekt prezydencki (druk nr 1315) w sposób zdecydowanie doskonalszy merytorycznie i sporządzony zgodnie z regułami prawidłowej techniki legislacyjnej realizuje zobowiązania wynikające dla polskiego ustawodawcy z treści art. 10 Konkordatu.
Z projektu tego jednak - moim zdaniem - należałoby wyeliminować zapis uzależniający cywilne skutki małżeństw zawartych w formie wyznaniowej od umowy międzynarodowej lub ustawy. Nie zachodzi obawa naruszania zasad porządku prawnego przez „dopuszczenie" do przywileju nabywania skutków cywilnych przez małżeństwa zawarte w formie przewidzianej przez prawo wyznaniowe innych wyznań niż wskazane w art. 3-9 projektu. Projekt przewiduje bowiem skuteczną formę kontroli przez instytucję zaświadczeń o zdolności prawnej do zawarcia małżeństwa oraz rejestrację małżeństwa w aktach stanu cywilnego.
Poza tym w grę wchodzą jedynie niewielkie zmiany, na które wskazałam w uwagach szczegółowych.
Wydaje się że należy oczekiwać na ratyfikację Konkordatu, a przed nadaniem ostatecznego kształtu opiniowanej nowelizacji wyjaśnić wątpliwości dotyczące wykładni art. 10 Konkordatu oraz ustalić z właściwymi kościołami zakres obowiązków, które wykonywaliby duchowni — w szczególności czy podjęliby się przekazywania wniosków o rejestrację małżeństw do USC.

Opinia do druków 1292 (PSL) i 1315. Kopia z własnego zbioru Czesława Janika.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Małżeństwa konkordatowe: wyrok NSA 12.04.2000. Zmiany w prawie związane z ratyfikacją Konkordatu

Comment on this article..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word