Opinia prof. Mariana Grzybowskiego dotycząca zgodności Konkordatu podpisanego 28 lipca 1993 r. z Konstytucją Rzeczypospolitej Polskiej uchwaloną 2 kwietnia 1997 r. i zatwierdzoną w referendum konstytucyjnym z 25 maja 1997 r.
(9 czerwca 1997 r., Kraków)

1. Uwagi ogólne

Problematyki objętej postanowieniami podpisanego Konkordatu dotyczą bezpośrednio lub pośrednio, następujące unormowania zawarte w Konstytucji RP z 2 IV 1997 r.:

Art. 25.
1. Kościoły i inne związki wyznaniowe są równouprawnione.
2. Władze publiczne w Rzeczypospolitej Polskiej zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, zapewniając swobodę ich wyrażania w życiu publicznym.
3. Stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego.
4. Stosunki między Rzecząpospolitą Polską a Kościołem katolickim określają umowa międzynarodowa zawarta ze Stolicą Apostolską i ustawy.
5. Stosunki między Rzecząpospolitą Polską a innymi kościołami oraz związkami wyznaniowymi określają ustawy uchwalone na podstawie umów zawartych przez Radę Ministrów z ich właściwymi przedstawicielami.

Art. 32.
1. Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne.
2. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny.

Art. 47. Każdy ma prawo do ochrony prawnej życia prywatnego, rodzinnego, czci i dobrego imienia oraz decydowania o swoim życiu osobistym.

Art. 48. 1. Rodzice mają prawo do wychowania dzieci zgodnie z własnymi przekonaniami. Wychowanie to powinno uwzględniać stopień dojrzałości dziecka, a także wolność jego sumienia i wyznania oraz jego przekonania.

Art. 53.
1. Każdemu zapewnia się wolność sumienia i religii.
2. Wolność religii obejmuje wolność wyznawania lub przyjmowania religii według własnego wyboru oraz uzewnętrzniania indywidualnie lub z innymi, publicznie lub prywatnie, swojej religii poprzez uprawianie kultu, modlitwy, uczestniczenie w obrzędach, praktykowanie i nauczanie. Wolność religii obejmuje także posiadanie świątyń i innych miejsc kultu w zależności od potrzeb ludzi wierzących oraz prawo osób do korzystania z pomocy religijnej tak, gdzie się znajdują.
3. Rodzice mają prawo do zapewnienia dzieciom wychowania i nauczania moralnego i religijnego zgodnie ze swoimi przekonaniami. Przepis art. 48 ust. 1 stosuje się odpowiednio.
4. Religia kościoła lub innego związku wyznaniowego o uregulowanej sytuacji prawnej może być przedmiotem nauczania w szkole, przy czym nie może być naruszona wolność sumienia i religii innych osób.
5. Wolność uzewnętrzniania religii może być ograniczona jedynie w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne do ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób.
6. Nikt nie może być zmuszony do uczestniczenia ani do nieuczestniczenia w praktykach religijnych.
7. Nikt nie może być obowiązany przez organy władzy publicznej do ujawniania swojego światopoglądu, przekonań religijnych lub wyznania.

nadto zaś:

Art. 18. Małżeństwo jako związek kobiety i mężczyzny, rodzina, macierzyństwo i rodzicielstwo znajdują się pod ochroną i opieką Rzeczypospolitej Polskiej.

Art. 91.
1. Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydawania ustawy.
2. Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową.

Poszczególne postanowienia Konkordatu winny być przeto porównywane przede wszystkim z wymienionymi tu unormowaniami konstytucyjnymi, przy uwzględnieniu ich usytuowania i interpretacji w świetle postanowień rozdz. I ustawy zasadniczej (mieszczącego zasady naczelne Konstytucji RP) oraz w kontekście całokształtu postanowień konstytucyjnych.

2. Ocena zgodności Konkordatu z Konstytucją RP

A. W odróżnieniu od dotychczas obowiązujących postanowień konstytucyjnych (opartych o założenie ustawowej regulacji stosunków pomiędzy Państwem a Kościołem) art. 25 ust. 4 Konstytucji RP przewiduje (wręcz: nakazuje) uregulowanie stosunków między Rzecząpospolitą Polską a Kościołem katolickim w umowie konkordatowej, zawartej ze Stolicą Apostolską oraz - równolegle w dopełniających umowę konkordatową - ustawach.
Nowe uregulowanie konstytucyjne zawiera przeto podstawy prawne dla zawarcia umowy konkordatowej przez Rząd RP oraz dla wdrożenia postępowania służącego ratyfikacji umowy konkordatowej. Ratyfikacja ta, ze względu na okoliczność, iż umowa konkordatowa dotyczy wolności i praw obywatelskich (oraz wolności i praw człowieka) określonych w Konstytucji RP (art. 89 ust. 1 pkt 2) oraz że odnosi się do spraw uregulowanych ustawowo (art. 89 ust. 1 pkt 5), nastąpić winna w trybie, jaki przewiduje w przyszłości art. 89 ust. 1 Konstytucji RP z 1997 r. Aktualnie do wymogów ratyfikacji odnosi się przepis art. 33 ust. 2 Ustawy konstytucyjnej z 17 X 1992 r., przewidujący konieczność zaistnienia uprzedniego upoważnienia wyrażonego w ustawie.

B. Upoważnienie Rządu RP do podpisania Konkordatu i wdrożenia (zainicjowania) postępowania ratyfikacyjnego, dotychczas dyskusyjne, uzyska pełne podstawy konstytucyjne z dniem wejścia w życie konstytucji z 2 IV 1997 r., tj. po upływie trzech miesięcy od dnia jej urzędowego ogłoszenia w Dzienniku Ustaw. Stanie się tak pod warunkiem niewzruszenia poprawności (prawnej) przeprowadzonego w dniu 25 maja 1997 r. referendum konstytucyjnego przez Sąd Najwyższy, po rozpatrzeniu przez tenże Sąd protestów dotyczących przeprowadzenia wspomnianego referendum (art. 243 konstytucji RP w zw. z art. 36 ust. 2 i 3 ustawy z 29 VI 1995 r. o referendum, Dz. U. Nr 99, poz. 487).

C. Konstytucja RP z 2 IV 1992 {P:1Powinno być 1997.} r. - od dnia swego wejścia w życie - przewiduje przeto uregulowanie konkordatowe stosunków między Państwem a Kościołem katolickim oraz możliwość ratyfikacji Konkordatu w trybie z art. 89 ust. 1 tejże Konstytucji.

D. Ze sformułowania art. 25 Konstytucji RP z 2 IV 1997 r. wynika dla władz publicznych RP, w tym: dla Sejmu, Senatu i Prezydenta RP (jako organów czynnych decyzyjnie w zakresie postępowania ustawodawczego) powinność ustawowego uregulowania stosunków między państwem a innymi niż Kościół katolicki kościołami i związkami wyznaniowymi. Ustawy te winny zostać zaprojektowane i uchwalone w oparciu o umowy zawarte przez Radę Ministrów z właściwymi (statutowo) przedstawicielami tychże kościołów i związków wyznaniowych. Treść wskazanych tu ustaw winna sprostać konstytucyjnemu wymogowi równouprawnienia kościołów i związków wyznaniowych (art. 25 ust. 1).
Byłoby pożądane, by moment uchwalenia i wprowadzenia w życie wspomnianych ustaw nie odbiegał w czasie od momentu wejścia w życie Konkordatu ze Stolicą Apostolską. Równie pożądane jest nieodległe w czasie uchwalenie ustaw, które - zgodnie z art. 25 ust. 4 Konstytucji RP - mają, obok umowy konkordatowej, regulować stosunki między Państwem a Kościołem katolickim.
Wysunięte tu postulaty legislacyjne wymagają wzmożonej i spełniającej konstytucyjny wymóg równouprawnienia kościołów (związków wyznaniowych) inicjatywy legislacyjnej i aktywności negocjacyjnej Rady Ministrów.

E. Pomiędzy art. 25 ust. 3 Konstytucji RP z 1997 r. a art. 1 Konkordatu występuje zasadnicza zgodność. Użyte tam sformułowania, jak „poszanowanie autonomii oraz wzajemnej niezależności" wymagać będą wszak, w miarę stosowania, doprecyzowania interpretacyjnego.

F. Art. 55 Konstytucji RP z 1997 r. zawiera szeroko ujęte określenie treści i konstytucyjne gwarancje wolności sumienia i religii. Art. 5 Konkordatu, dotyczący tej problematyki w odniesieniu do Kościoła katolickiego, wydaje się pozostawać w zgodności z treścią art. 53 Konstytucji RP.

G. Następstwem poszanowania wzajemnej niezależności i autonomii państwa i kościołów (związków wyznaniowych) jest uznanie autonomii pochodzących od nich systemów unormowań oraz objętych nimi sfer regulacji, a także procesów wdrażania autonomicznych względem siebie unormowań w życie.
W tym kontekście postrzegać trzeba gwarantowaną w art. 5 Konkordatu swobodę pełnienia przez Kościół katolicki (bez względu na obrządek) jego misji „łącznie z wykonywaniem jurysdykcji oraz zarządzaniem i administrowaniem jego sprawami na podstawie prawa kanonicznego". Konsekwencją takiego stanowiska jest wszakże zasada, że prawo kościelne nie wywołuje skutków w państwowym porządku prawnym.

H. W świetle art. 53 ust. 4 szczególnej uwagi i ostrożności interpretacyjnej i aplikacyjnej wymaga art. 12 Konkordatu z 28 VII 1993 r. Postanowienia Konkordatu sięgają bowiem dalej niż restryktywna interpretacja art. 53 ust. 4 Konstytucji RP. Przepis art. 64 ust. 4 jedynie dopuszcza (stwarza prawną możliwość) nauczania religii prawnie uznanych kościołów (związków wyznaniowych) jako przedmiotu w szkole publicznej lub przedszkolu. Nie może być przy tym naruszona wolność sumienia i religii innych osób (art. 53 ust. 4 in fine). Art. 12 ust. 1 Konkordatu przewiduje natomiast dalej sięgający obowiązek Państwa zagwarantowania, iż szkoły publiczne podstawowe i ponadpodstawowe oraz przedszkola mają powinność „zgodnie z wolą zainteresowanych" zorganizowania nauki religii w ramach planu zajęć szkolnych i przedszkolnych.
Postanowienie to „ociera się" o granice wzajemnego uzależnienia Państwa i struktur Kościoła katolickiego, co zdaje się pozostawać w dysonansie z gwarantowaną konstytucyjnie zasadą autonomii i niezależności (każdego w swoim zakresie) Państwa i kościołów. Mniej wątpliwości budziłaby formuła współdziałania organów administracji państwowej, samorządowej oraz instytucji Kościoła katolickiego w organizowaniu nauki religii jako przedmiotu nauczania (wychowania) w przedszkolach, szkołach podstawowych i ponadpodstawowych.
Zawarty w art. 25 ust. 3 Konstytucji RP nakaz współdziałania Państwa i Kościoła katolickiego dla dobra człowieka i dobra wspólnego oraz postanowienia art. 53 ust. 4 Konstytucji stanowią pewną (choć zdecydowanie mniej kategoryczną niż postanowienia Konkordatu) podstawę konstytucyjną dla współdziałania państwa (i organów samorządowych) w współorganizowaniu nauki religii w szkołach publicznych.
Art. 4 deklaracji Rządu dotyczący wykładni Konkordatu, przewiduje, iż „państwo gwarantuje organizowanie nauki religii w szkołach i przedszkolach publicznych wówczas, gdy osoby zainteresowane wyrażą taką zgodę w sposób określony w prawie polskim. Uczestniczenie w katechezie w szkołach i przedszkolach publicznych jest dobrowolne czyli bez przymusu nauczania..".

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Wolność sumienia i wyznania Kwestia zgodności Konkordatu z Konstytucją

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word