· prawo każdego do wynagrodzenia szkody wyrządzonej mu przez niezgodne z prawem działanie organu władzy publicznej (art. 77 ust. 1),

· prawo związków wyznaniowych do występowania do Trybunału Konstytucyjnego ze skargami konstytucyjnymi oraz wnioskami o zbadanie zgodności ustaw i umów międzynarodowych z Konstytucją, zgodności ustaw z ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi, których ratyfikacja wymaga uprzedniej zgody wyrażonej w ustawie, zgodności przepisów prawa wydawanych przez centralne organy państwowe (np. rozporządzeń Prezesa RM, zarządzeń ministrów, uchwał Rady Ministrów) z Konstytucją ratyfikowanymi umowami międzynarodowymi i ustawami; wspomniany wniosek może jednak dotyczyć tylko aktów normatywnych odnoszących się do spraw objętych zakresem działania związku wyznaniowego (art. 191 ust. 1 pkt. 5 w zw. z art. 188),

· określone w Konstytucji uprawnienia proceduralne jednostki:

- zapewnienie możliwości dochodzenia naruszenia wolności lub prawa na drodze sądowej (art. 77 ust. 2)

- prawo zaskarżania orzeczeń i decyzji wydanych w pierwszej instancji, poza wyjątkami określonymi w ustawie (art. 78),

- prawo do zwrócenia się do Rzecznika Praw Obywatelskich , na zasadach określonych w ustawie, z wnioskiem o pomoc w ochronie swojej wolności lub praw naruszonych przez organy władzy publicznej (art. 80),

- prawo do wniesienia do Trybunału Konstytucyjnego skargi w sprawie zgodności z Konstytucją ustawy lub innego aktu normatywnego, na podstawie sąd lub organ administracji publicznej orzekł ostatecznie o jego wolnościach lub prawach albo o jego obowiązkach określonych w Konstytucji (art. 79 ust.1).

Ograniczenia w zakresie korzystania z konstytucyjnych wolności i praw, w tym mających związek z aktywnością w sferze religijnej i światopoglądowej, jak np. wolności wyrażania poglądów, wolności zrzeszania się, mogą być ustanowione tylko w ustawie, i tylko wtedy, gdy są konieczne w demokratycznym państwie dla jego bezpieczeństwa lub porządku publicznego, bądź dla ochrony środowiska, zdrowia i moralności publicznej, albo wolności i praw innych osób. Ograniczenia te nie mogą naruszać istoty wolności i praw.

W szczególności ograniczenie wolności sumienia i religii nie jest przez Konstytucję przewidziane. Dopuszcza ona jedynie możliwość ograniczenia wolności uzewnętrzniania religii. Może to nastąpić tylko w drodze ustawy i tylko wtedy, gdy jest to konieczne dla ochrony bezpieczeństwa państwa, porządku publicznego, zdrowia, moralności lub wolności i praw innych osób. W czasie stanu wojennego lub wyjątkowego ustawa określająca zakres ograniczeń wolności i praw człowieka i obywatela nie może ograniczyć wolności sumienia i religii oraz prawo rodziców do wychowania dzieci zgodnie ze swoimi przekonaniami, przy uwzględnieniu stopnia dojrzałości dziecka, jego przekonań oraz wolności sumienia i wyznania.

Status związków wyznaniowych został określony w art. 25 Konstytucji. Problematyka tworzenia związków wyznaniowych nie została określona w przepisach ustawy zasadniczej. Art. 12 ogólnie stwierdza, że państwo polskie zapewnia wolność tworzenia i działania dobrowolnych zrzeszeń (przykładowo wymieniono tu związki zawodowe, organizacje społeczno-zawodowe rolników, stowarzyszenia i ruchy obywatelskie) i fundacji. Z kolei art. 58 zapewnia każdemu wolność zrzeszania się ale zakazuje tworzenia zrzeszeń, których cel lub działalność jest sprzeczna z Konstytucją lub ustawami. Można zatem stwierdzić, że Konstytucja pośrednio uznaje wolność tworzenia i działalności związków wyznaniowych. Ich egzystencję i rozwój wiąże z aktywnością samych członków, a nie władz publicznych. Konstytucja nie przewiduje legalizacji, ani tym bardziej uznania związków wyznaniowych przez państwo jako przesłanki ich działalności. Wyróżnia tylko jeden raz związki wyznaniowe o uregulowanej sytuacji prawnej i wiąże z tym możliwość nauczania w szkole ich religii. Nie określono jednak form uregulowania sytuacji prawnej związków wyznaniowych. Regulacja następuje na podstawie umowy międzynarodowej (konkordatu), ustawy określającej indywidualnie stosunek państwa do danego związku wyznaniowego oraz ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania. Natomiast zdaniem prof. Michała Pietrzaka związek wyznaniowy prowadzący działalność w formie stowarzyszenia, fundacji, czy spółki prawa handlowego posiada uregulowaną sytuację prawną, ale nie korzysta z art. 25 ust. 5 Konstytucji. W opinii dyrektora Departamentu Wyznań MSWiA dr. Andrzeja Czochary tylko związek wyznaniowy wpisany do rejestru kościołów i innych związków wyznaniowych prowadzonego przez Ministra Spraw Wewnętrznych i Administracji lub posiadający ustawę indywidualną może układać swoje stosunki z państwem na zasadach określonych w art. 25 Konstytucji, tj. np. korzystać m.in. z równouprawnienia, autonomii i niezależności, a także na zasadach określonych w ustawie o gwarancjach wolności sumienia i wyznania.

Konstytucja gwarantuje wszystkim związkom wyznaniowym równouprawnienie, bez względu na formę regulacji ich sytuacji prawnej. Oznacza to zwłaszcza obowiązek władz publicznych zapewnienia każdemu, przynajmniej zarejestrowanemu, związkowi wyznaniowemu takich samych uprawnień. Wszystkie związki wyznaniowe mają posiadać takie same prawne możliwości funkcjonowania i rozwoju swojej misji. Ich wykorzystanie zależy od danego kościoła, nie zaś od organów władzy publicznej. Przyznanie określonych uprawnień nie może być uzależnione od spełnienia „twardych" kryteriów, jak liczebność, długość istnienia na danym terytorium, na które to okoliczności dane wyznanie nie ma bezpośredniego wpływu, a także od immanentnych cechy ustroju wewnętrznego czy doktryny wiary danego związku. Zasada równouprawnienia związków wyznaniowych wiąże się z wyrażoną w art. 32 Konstytucji zasadą równości wszystkich wobec prawa, z prawem do równego traktowania przez organy władzy publicznej oraz z zakazem dyskryminacji kogokolwiek w życiu politycznym, społecznym i gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny. Zasada równouprawnienie wyznań wyklucza przede wszystkim przyznanie określonemu związkowi wyznaniowemu statusu kościoła państwowego czy oficjalnego.

Trybunał Konstytucyjny w orzeczeniu z 2 kwietnia 2003 r. (syg. akt K 13/02) uznał wszakże, iż zasada równouprawnienia kościołów i związków wyznaniowych oznacza, że wszystkie kościoły i związki wyznaniowe posiadające wspólną cechę istotną powinny być traktowane równo. Jednocześnie zasada ta zakłada, zdaniem Trybunału, odmienne traktowanie kościołów i związków wyznaniowych, które nie posiadają wspólnej cechy istotnej z punku widzenia danej regulacji. Uznano ponadto, że regulacja konstytucyjna zawarta w art. 25 w sposób całkowity normuje sprawy związane z równouprawnieniem i z tego względu nie zachodzi potrzeba odwoływania się w tym zakresie do art. 32 Konstytucji. Interpretując przepisy art. 25 Konstytucji wymieniony organ stwierdził, że ustawa zasadnicza w szczególności gwarantuje kościołom i związkom wyznaniowym równe prawa do zawarcia umów w sprawie unormowania ich stosunków z państwem, a w szczególności równość w prowadzeniu negocjacji, w których dochodzi do wspólnych ustaleń, co do ukształtowania wzajemnych stosunków. W innym miejscu tego orzeczenia czytamy, że biorąc pod uwagę duże różnice uwarunkowań historycznych, liczebności, struktury i działalności poszczególnych kościołów i związków wyznaniowych, ustawodawca zmuszony był ustanowić odmienne unormowania dotyczące regulacji spraw majątkowych kościołów i związków wyznaniowych. Trybunał Konstytucyjny zatem, niezgodnie z zamiarami twórców Konstytucji RP z 1997 r., legitymizuje zróżnicowania przez ustawodawcę uprawnień poszczególnych związków wyznaniowych.

Pośrednio statusu związków wyznaniowych dotyczy zasada bezstronności władz publicznych w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych obywateli, wyrażona w art. 25 ust. 2 Konstytucji. Władze publiczne nie mogą zatem popierać określonej religii, koncepcji światopoglądowej, ideologii, czy filozofii. Żadna religia, nawet wyznawana przez największą część obywateli, o najdłuższej tradycji historycznej, czy o najistotniejszym wkładzie w rozwój kultury narodowej, nie może być uznana za państwową, oficjalną, względnie popierana jako taka przez władze publiczne. Żadna religia, czy koncepcja światopoglądowa nie może być także przez władze publiczne ograniczana, zwalczana, czy kwestionowana, za względu na taką, a nie inna treść swego przesłania. Władze publiczne w sprawach religijno — światopoglądowych muszą być neutralne. Do konstytucyjnych zadań władz publicznych nie należy stymulowanie rozwoju określonych religii, światopoglądów, czy koncepcji filozoficznych w społeczeństwie, jest to sfera aktywności wyznawców. Obowiązkiem władz publicznych jest tylko zapewnienie swobody, czyli wolności wyrażania przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych w życiu publicznym przez samych zainteresowanych. Warto przytoczyć opinię Trybunału Konstytucyjnego, który stwierdził, że świeckość i neutralność państwa nie może uzasadniać ani obowiązku nauczania religii w szkołach publicznych, ani zakazu jej nauczania, jeżeli życzą sobie tego zainteresowani obywatele (K 11/90).

Trybunał Konstytucyjny dwukrotnie wypowiedział się także na temat przepisów ustawy z 29 grudnia 1992 r. o radiofonii i telewizji, ustanawiających nakaz respektowania w programach publicznego radia i telewizji chrześcijańskiego wartości, przy przyjęciu jako podstawy uniwersalnych zasad etyki (W 3/93 i K 17/93). W oby przypadkach uznał, że zakaz ten nie jest sprzeczny z zasadą demokratycznego państwa prawnego ani z zasadą równości. Podstawą zajętego przez Trybunał stanowiska była teza odróżniająca nakaz respektowania od nakazu propagowania wartości chrześcijańskich. Organ ten przyjął, że zaskarżony przepis dotyczy tylko tych wartości chrześcijańskich, które pokrywają się z uniwersalnymi zasadami etyki. Odrzucono interpretację, według której zaskarżony przepis miałby umożliwić dokonanie oceny programu przed jego wyemitowaniem przez podmiot inny niż nadawca..

Obowiązek zachowania bezstronności dotyczy wszystkich, którzy dysponują władzą publiczną, czyli organów władzy i administracji państwowej, organów administracji samorządowej — samorządu terytorialnego, zawodowego, akademickiego a także sił zbrojnych, policji, organów szkół publicznych, np. dyrektora szkoły publicznej.

Niezgodne z zasadą bezstronności jest zamieszczanie symboli religijnych np. krzyży, w miejscach będących siedzibą, miejscem urzędowania osób sprawujących władzę publiczną t.j. w urzędowym gabinecie ministra, w sali posiedzeń Sejmu, Senatu, rady gminy, czy rady miasta. Praktyka działania organów władzy publicznej często jednak koliduje z przedstawioną wykładnią. Prezes Stowarzyszenia na rzecz Państwa Neutralnego Światopoglądowo — NEUTRUM Czesław Janik zakwestionował w listach z lutego 2003 r., skierowanych do marszałków Sejmu oraz Senatu, obecność krzyża w salach posiedzeń Izb. Obecność krzyża w formie charakterystycznej dla wyznania rzymskokatolickiego uznał on za naruszenie zasady równouprawnienia wyznań (w zakresie publicznej manifestacji ich symboliki konfesyjnej). Zgodnie z tą zasadą konstytucyjną należałoby zamieścić w salach parlamentarnych również krzyż w wersji prawosławnej, a także święte symbole judaizmu, islamu, czy buddyzmu, aby odzwierciedlić możliwie najszersze preferencje światopoglądowe polskiego społeczeństwa. W piśmie do marszałka Sejmu Cz. Janik uznał krzyż rzymskokatolicki w tej Izbie za czytelną wskazówkę, że Sejm w swojej działalności nawiązuje do założeń doktryny rzymskokatolickiej. Ponieważ Sejm jest naczelnym organem władzy ustawodawczej, utrzymująca się sytuacja faktyczna wskazuje, zdaniem prezesa NEUTRUM, że państwo polskie jako całość identyfikuje się z katolicyzmem rzymskim. Pozostaje to w kolizji z zasadą wyrażoną w art. 1 Konstytucji, iż Rzeczpospolita Polska jest wspólnym dobrem wszystkich obywateli. Czesław Janik zwrócił ponadto uwagę, że symbol religijny w Sejmie to stan faktyczny nie przewidziany ani przez Konstytucję z 1997 r. ani przez regulamin Izby. Utrzymywanie tego stanu jest niezgodne z konstytucyjna zasadą legalizmu. Krzyż (i inny znak religijny jako taki) nie należy do symboli państwowych Rzeczypospolitej Polskiej. Autor listu stwierdził, że wyrażony w art. 25 ust. 2 termin „bezstronność" to językowo i zgodnie z wykładnią historyczną synonim terminu „neutralność".

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Wolność sumienia i wyznania Ochrona wolności sumienia i wyznania

See comments (1)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Paweł Borecki Doktor habilitowany, pracownik Katedry Prawa Wyznaniowego Uniwersytetu Warszawskiego. Specjalność naukowa: prawo wyznaniowe. Autor artykułów i książek z zakresu prawa wyznaniowego.  Number of texts in service: 47  Show other texts of this author  Newest author's article: Państwo laickie w świetle dorobku współczesnego konstytucjonalizmu europejskiego