1. Wprowadzenie. Specyfika religijno-światopoglądowa Europy.

Pojęcie państwa laickiego (świeckiego) posiada ugruntowaną interpretację w doktrynie prawa wyznaniowego.^[1] Jako najistotniejsze cechy tego typu państwa wskazuje się jego rozdzielenie organizacyjne wobec związków wyznaniowych, odrębność funkcjonalną wymienionych podmiotów, niekompetencję państwa w sprawach religii, w tym w sprawach wewnętrznych wspólnot konfesyjnych, a zarazem niekompetencję związków wyznaniowych w dziedzinie sprawowania władzy publicznej. Konsekwencją tego jest względna niezależność związków wyznaniowych wobec państwa, przejawiająca się w ich autonomii prawnej oraz w wewnętrznej samorządności. Zwraca się uwagę na nie-wyznaniowy charakter państwa, na brak wyznania oficjalnego (państwowego). Państwo świeckie jest co do zasady niezainteresowane kwestią religii czy światopoglądów wyznawanych przez obywateli. Korelatem tego jest zapewnienie jednostce tzw. prawa do milczenia we wspomnianych sprawach. Podkreśla się, że państwo laickie winno być neutralne światopoglądowo. W państwie świeckim człowiek indywidualnie oraz w mniejszym, czy większym kolektywie ma zapewnioną w wymiarze prawnym wolność sumienia i wyznania. W szczególności nauczanie religii w szkolnictwie publicznym (państwowym) ma charakter fakultatywny albo w ogóle nie występuje.

Pojęcie „kontynent europejski" jest terminem umownym, o charakterze geograficzno-kulturowym. Stary Kontynent stanowi zachodnią część Eurazji, którą zajmują w całości, bądź częściowo terytoria 47. państw.^[2] Są one skupione, z wyjątkiem Białorusi, w Radzie Europy, do której należą także państwa południowego Kaukazu, znajdujące się poza granicami geograficznymi Europy — Gruzja, Armenia i Azerbejdżan. ^[3] Czynnikiem, w istotnej mierze określającym zakres Europy jest szeroko rozumiana kultura, której jednym z fundamentów jest chrześcijaństwo.

Europa jest kontynentem szczególnym pod względem religii i innych odmian światopoglądów. Dotyczy to zarówno dziejów rzeczonych zjawisk w wymiarze społecznym, jak i ich odniesień do państwa. Na Starym Kontynencie tradycja kościoła (wyznania) państwowego jest wciąż żywotna. ^[4] Należy przy tym zwrócić uwagę na zróżnicowanie doświadczeń historycznych mieszkańców Europy. Wśród mieszkańców zachodniej części Starego Kontynentu, a także Niemiec i Czech zakorzeniona jest pamięć o wojnach na tle religijnym, szczególnie w wiekach: XVI i XVII. Religia jawi się im zatem jako pierwiastek konfliktogenny, katalizujący podziały społeczne, zagrażający jedności państwowości. Natomiast w Europie Środkowej, Wschodniej, częściowo Południowej, a także w Irlandii, religia i będące jej nośnikiem właściwe Kościoły chrześcijańskie — katolicki, prawosławne, czy protestanckie — okazały się czynnikami służącymi wykształceniu i zachowaniu tożsamości narodowej. Kler był niejednokrotnie warstwą przywódczą w walce o narodową emancypację.

Znamienne dla Europy jest relatywnie wysoki, wyższy niż na innych kontynentach, odsetek ateistów, agnostyków, czy osób nieidentyfikujących się z żadnym z oficjalnie działających związków wyznaniowych. Na początku XXI wieku 73,5% ludności Europy stanowili chrześcijanie, 1,6% — muzułmanie, 0,3% — żydzi, 0,1% - hindusi, 0,04% — buddyści, 0,07% — wyznawcy innych religii, lecz aż 24,4% populacji byli to ateiści i bezwyznaniowcy^[5]. Powyższe uzmysławia, że szczególnie Europa doświadczyła procesów laicyzacji oraz prywatyzacji przekonań w sprawach religijnych. Należy zaznaczyć, że w dziedzinie religijności utrzymują się poważne różnice między poszczególnymi państwami europejskimi.^[6] Fala masowej migracji wyznawców islamu z rejonu Bliskiego i Środkowego Wschodu oraz Afryki, czyni sytuację religijną w wymiarze demograficznym — dynamiczną. ^[7] Ujawniają się nowe napięcia i konflikty na tle religijnym i obyczajowym w społeczeństwach dotychczas stabilnych. Wzrostowi ich konfesyjnej i etnicznej heterogeniczności towarzyszy m.in. wzrost ksenofobii oraz poczucia zagrożenia przez terroryzm islamski. Opisane zjawiska znajdują odzwierciedlenie w zmianach m.in. prawa wyznaniowego i polityki wyznaniowej w niektórych państwach.

Charakter państwa ze względu na religię i światopogląd w pierwszej kolejności winna określać jego konstytucja (ustawa zasadnicza). Zgodnie z powszechnie przyjętą w Europie kontynentalnej zasadą konstytucjonalizmu, ustawa zasadnicza posiada najwyższą moc prawną w państwie. Zatem winien on determinować inne akty normatywne w analizowanym zakresie, zarówno co do ich treści jak i formy prawnej oraz trybu ustanowienia. Należy zaznaczyć, że niejednokrotnie postanowienia konstytucji dotyczące: charakteru państwa ze względu na religię lub światopogląd, systemu relacji między państwem a związkami wyznaniowymi, mają charakter lapidarny, wręcz ogólnikowy. Posiadają formę kilku krótkich przepisów, zawierających klauzule generalne. Nie należą do wyjątków przypadki unormowania tych kwestii w pojedynczych jednostek redakcyjnych konstytucji^[8]. Taki stan normatywny wskazywać, że kwestie wyznaniowe już nie należą do istotnych w życiu publicznym w danym państwie. W konsekwencji określenie charakteru państwa pod względem religijno-światopoglądowym jedynie na podstawie treści aktów ustrojodawczych nie daje jednoznacznych rezultatów, a niekiedy okazuje się niemożliwe, gdy konstytucja w tej dziedzinie zachowuje milczenie.^[9] Główny ciężar uregulowania wspomnianych zagadnień spoczywa najczęściej na ustawodawcy, oraz na orzecznictwie sądowym, przede wszystkim orzecznictwie sądów (trybunałów) konstytucyjnych. Należy zauważyć, że regulacje ustawowe odbiegają, i to istotnie, od znaczenia konstytucyjnych klauzul wyznaniowych.^[10] Wreszcie realia polityki wyznaniowej państwa mogą być w ograniczonym zakresie determinowane zarówno przez postanowienia ustawy zasadniczej jak i treści aktów ustawodawczych dotyczące kwestii konfesyjnych. Przykładem wymownym w tym zakresie jest Rzeczypospolita Polska, która zgodnie z art. 10 ust. 1 ustawy z dnia 17 maja 1989 r. o gwarancjach wolności sumienia i wyznania^[11] jest państwem świeckim, neutralnym w sprawach religii i przekonań to w praktyce życia publicznego, w mniejszym stopniu w ustawodawstwie, ujawnia szereg cech państwa wyznaniowego o charakterze chrześcijańskim (katolickim) ^[12].

2. Świeckość państwa, jego awyznaniowy charakter.

Klauzula świeckości vel laickości państwa nie jest często wprost artykułowana w konstytucjach państw europejskich. Ma to miejsce w ustawach zasadniczych 14% państw terytorialnie należących (w całości, bądź w części) do Starego Kontynentu lub będących członkami Rady Europy. Są to konstytucje: francuska z 1958 r. (art. 1)^[13], turecka z 1982 r. (art. 2)^[14], rosyjska z 1993 r. (art. 14 ust. 1)^[15], kazachska z 1995 r. (art. 1)^[16], azerbejdżańska z 1995 r. (art. 18), serbska (art. 11)^[17] oraz kosowska z 2008 r. (art. 8)^[18]. Znamienne, że wspomnianej zasadzie, jako określającej charakter, wręcz istotę, danej państwowości, ustrojodawca nadał wysoką rangę. Jest wyrażana w czołowych jednostkach systematyzacyjnych konstytucji, dotyczących głównych (podstawowych) zasad ustroju. Można tę klauzulę uznać za trwały element europejskiego konstytucjonalizmu. Ciągu ponad sześćdziesięciu lat została ona upowszechniona w państwach europejskich o różnym położeniu geograficznym, o zróżnicowanej tradycji ustrojowej i konfesyjnej.

Znamienne, że we Francji w XX wieku pojęcie laickości ewoluowało. W roku 1905 laickość państwa, rozumiana jako tzw. laickość agresywna (laicisme agressif), była doktryną polityczną zmierzającą do eliminacji z obszaru spraw publicznych wpływów religijnych, w szczególności Kościoła Katolickiego. Obecnie laickość państwa, rozumiana jako tzw. laickość pozytywna (laicite positive), służy za podstawę zasad prawnych mających na celu zapewnienie neutralności władz państwowych w sprawach religii oraz zabezpieczenia równego traktowania różnych przejawów życia religijnego^[19]. Laickie państwo republikańskie jest przestrzenią chroniącą prawa człowieka i obywatela — to podstawowa teza doktryny państwa i prawa współczesnej Francji ^[20]. Nie jest ono utożsamiane z państwem ateistycznym. Jak stwierdził w 1976 r. sekretarz generalny Francuskiej Partii Komunistycznej Georges Marchais: Chcemy, aby we Francji socjalistycznej respektowane były prawa i swobody wszystkich obywateli, wierzących i niewierzących. Chcemy państwa, które nie będzie własnością żadnej partii, żadnej grupy ludzi, państwa ani ateistycznego, ani chrześcijańskiego, ale po prostu świeckiego. To znaczy państwa , które zapewni materialne i polityczne warunki swobodnego rozwoju i swobody wypowiadania się wszystkim kierunkom myślowym. W tym zawiera się prawo do wolności sumienia i religii.^[21]. Według sentencjonalnej opinii większości Sądu Najwyższego Stanów Zjednoczonych Ameryki (SN USA) w sprawie Alleghehy County v. Greater Pittsburgh ACLU z 1989 r.: Państwo świeckie nie jest tym samym, co państwo ateistyczne czy antyreligijne. Państwo świeckie nie czyni swoją ideologią ani ateizmu, ani religii. W państwie świeckim nie występuje ortodoksja w sprawach religijnych.^[22]

Reasumując, częstokroć ustalenie, czy dana ustawa zasadnicza wyraża ideę państwa świeckiego, wymaga uwzględnienia także innych klauzul konstytucyjnych. Są to przede wszystkich te określające charakter państwa ze względu na religię, światopogląd, czy ideologie, lub dotyczące jego relacji ze związkami wyznaniowymi lub, co zdecydowanie rzadsze, także z organizacjami światopoglądowymi.

Świeckość (laickość) państwa jest przede wszystkim konsekwencją odrzucenia religii państwowej (oficjalnej). Analizowany model państwa stanowi antytezę państwa wyznaniowego, czyli takiego w którym istnieje konfesja, czy też kościół oficjalny. Za państwa świeckie w minimalnym, znaczeniu, można uznać te, które w swych ustawach zasadniczych deklarują nieistnienie wyznania (religii), czy związku wyznaniowego (kościoła) o charakterze państwowym (oficjalnym). Nie istnienie kościoła państwowego deklarują konstytucje: Niemiec z 1949 r. (art. 137 utrzymanych w mocy postanowień konstytucji niemieckiej z 1919 r.) i Estonii z 1992 r. (§ 40). Stwierdzenia, że żadna religia nie może być uznana za państwową lub obowiązującą, czy też nie istnienie religii państwowej (wyznania państwowego) zawarto w odpowiednio w konstytucjach: Hiszpanii z 1978 r. (art. 16 ust. 3), Litwy z 1992 r. (art. 43), Rosji z 1993 r. (art. 14), Ukrainy z 1996 r. (art. 35), Albanii z 1998 r. (art. 10 ust. 1)^[23] i Serbii z 2006 r. (art. 11).

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Paweł Borecki Doktor habilitowany, pracownik Katedry Prawa Wyznaniowego Uniwersytetu Warszawskiego. Specjalność naukowa: prawo wyznaniowe. Autor artykułów i książek z zakresu prawa wyznaniowego.  Number of texts in service: 47  Show other texts of this author  Latest author's article: Przeżytki ustawodawstwa wyznaniowego w polskim systemie prawnym