Awyznaniowości państwa niektóre ustawy zasadnicze nadają szerszy zakres odrzucając, zapewne pod wpływem doświadczeń państwowości komunistycznej, także wszelką ideologię państwową.^[24] Świeckość państwa w świetle dorobku niektórych państw postkomunistycznych, zwłaszcza europejskich, oznacza jego aideologiczność.^[25] Współczesne państwo demokratyczne, jak czytamy w konstytucjach: rosyjskiej oraz kazachskiej uznaje ideologiczną różnorodność. Żadna ideologia nie może być zatem uznana za oficjalną (państwową) ^[26]. Według czeskiej Karty Podstawowych Praw i Wolności z 1992 r., państwo jest oparte na wartościach demokratycznych i nie może być skrępowane ani wyłączną ideologią, ani wyznaniem religijnym. Oddzielone od państwa zostają nie tylko związki wyznaniowe, ale także, jak stanowi konstytucja Słowacji z 1992 r., partie i ruchy polityczne a także związki, towarzystwa albo inne zrzeszenia.

3. Zasada rozdziału państwa i związków wyznaniowych.

Świecki charakter państwa jest generalnie oceniany jako konsekwencja przyjęcia zasady rozdziału państwa i związków wyznaniowych. Niektórzy przedstawiciele doktryny prawa wyznaniowego wręcz utożsamiają te zasady ustrojowe. Owa prawidłowość natrafia jednak na wyjątki. W kręgu europejskiego konstytucjonalizmu istnieją państwa, które deklarując w swych ustawach zasadniczych rozdział wobec związków wyznaniowych wskazują zarazem na szczególną pozycję określonego kościoła lub wyznania (religii). Można przyjąć, iż w istocie państwa te posiadają znamiona państw konfesyjnych.

W konstytucji bułgarskiej z 1991 r. uznano wyznanie prawosławne za religię tradycyjną w Republice Bułgarii^[27]. Ustrojodawca armeński stwierdza, że Republika Armenii uznaje szczególną rolę Świętego Armeńskiego Kościoła Apostolskiego, jako kościoła narodowego, w życiu duchowym, dla rozwoju kultury narodowej i zachowaniu tożsamości narodowej narodu Armenii^[28]. Konstytucja Gruzji stanowi w art. 9 ust.1, że związki wyznaniowe są niezależne od państwa^[29] Zarazem dokonuje wyraźnej aprecjacji Apostolskiego Ortodoksyjnego Kościoła Gruzji uznając jego historyczną rolą oraz przewidując regulacje jego odniesień z państwem w formie Porozumienia Konstytucyjnego. W przypadku ustrojodawcy węgierskiego można mówić o odejściu od neutralności światopoglądowej skoro, mimo jurydyzacji zasady rozdzielenia państwa i związków wyznaniowych^[30], arenda konstytucji z 2011 r. rozpoczyna się od wezwania: Boże, błogosław Węgrów! ^[31]. Współczesna Ustawa Zasadnicza Węgier ma wyraźnie charakter filochrześcijański. W jej preambule wyraża się dumę, iż [...] król, Święty Stefan [...] uczynił naszą ojczyznę częścią chrześcijańskiej Europy, uznaje się, że chrześcijaństwo miało szczególną rolę w przetrwaniu narodu. Korelatem dowartościowania jednego wyznania, czy związku konfesyjnego jest przemilczenie w wymienionych konstytucjach zasady równości, czy równouprawnienia związków wyznaniowych.

We współczesnej Europie zakres konstytucjonalizacji formuły rozdziału, oddzielenia, czy separacji państwa od/i związków wyznaniowych pozwala odrzucić pogląd formułowany przez jej krytyków, iż jest to zasada charakterystyczna dla konstytucjonalizmu komunistycznego, posiadająca komunistycznym rodowód ^[32]. Historycznie prekursorem jurydyzacji formuły oddzielenia vel rozdziału państwa od/i kościoła była rewolucyjna Francja, której parlament — Konwent — 21 lutego 1795 r. ustanowił dekret o rozdziale państwa i kościoła.^[33] Współcześnie powyższe sfomułowania zawierają odpowiednio konstytucje: Portugalii z 1976 r. (art. 41 ust. 4)^[34], Chorwacji z 1990 r. (art. 41)^[35], Bułgarii z 1991 (art.13 ust. 2), Macedonii z 1991 (art. 19)^[36], Słowenii z 1991 r. (art. 7), Rosji z 1993 r. (art.14 ust. 2), Mołdawii z 1994 r. (art. 31 ust. 6)^[37], Azerbejdżanu z 1995 r. (art. 18)^[38], Armenii z 1995 r. (art. 8 ust. 1), Ukrainy (art. 35)^[39], Serbii z 2006 r. (art. 44)^[40], Czarnogóry z 2007 r. (art. 14)^[41], czy Węgier z 2011 r. (art. VII ust. 2). Spotykamy je więc w ustawach zasadniczych 25% ogółu analizowanych państw.

Ponieważ zasada rozdziału państwa i związków wyznaniowych w państwach demokratycznych posiada utrwaloną i szczegółową wykładnię, to już samo jej bezpośrednie sformułowanie w konstytucji można uznać za wystarczające dla określenia relacji między rzeczonymi podmiotami. Ustrojodawca w szeregu państw Europy od początku lat 90. XX wieku, zapewne pod wpływem negatywnych doświadczeń okresu rządów komunistycznych, doprecyzowuje zasadę rozdziału państwa i związków wyznaniowych lub wprowadza klauzule wyznaniowe o charakterze zastępczym. Można przypuszczać, iż ma to zapewnienić nieantagonistycznego modelu relacji między państwem i kościołem, względnie — ochronę związków wyznaniowych przed różnymi formami presji ze strony państwa.

4. Niezależność organizacyjna i funkcjonalna państwa i kościoła. Autonomia związków wyznaniowych.

Rozdział państwa i związków wyznaniowych oznacza przede wszystkim oddzielenie organizacyjne, tych podmiotów. W szczególności powinien temu towarzyszyć zakaz łączenia stanowisk kierowniczych w aparacie państwowym oraz w związkach wyznaniowych. Nie spotykamy się jednak expresis verbis z tego rodzaju zakazem w konstytucjach państw europejskich mogących być zaklasyfikowane jako państwa świeckie (laickie). Współcześnie w Europie nie występuje już także konstytucyjne ograniczenie praw wyborczych duchowieństwa. Tego typu ograniczenia występowały w aktach ustrojodawczych niektórych państw komunistycznych w pierwszych latach umacniania się nowego reżimu.^[42] Współcześnie jako wyjątek potwierdzający ową regułę należy traktować postanowienia konstytucji Azerbejdżanu, która pozbawia m.in. duchowieństwo biernego prawa wyborczego do parlamentu (zob. art. 86 ust. III). W konsekwencji zgodnie z art. 100 rzeczonego aktu duchowni stanowią jedną z grup pozbawionych prawa kandydowania na urząd Prezydenta Azerbejdżanu. Ograniczenia w sprawowaniu stanowisk we władzach publicznych natomiast mogą wynikać z prawa wewnętrznego związków wyznaniowych. Kodeks Prawa Kanonicznego z 1983 r. w Kan. 285 § 3 zabrania duchowieństwu Kościoła Katolickiego przyjmowania urzędów, z którymi łączy się wykonywanie władzy świeckiej. ^[43] Tak jednoznaczną regulację należy jednak uznać raczej za wyjątek, niż regułę wśród związków wyznaniowych działających na Starym Kontynencie.

Zasada świeckości państwa oznacza wykluczenie bezpośredniego wpływu religii, w tym związków wyznaniowych, na proces sprawowania władzy państwowej (publicznej). Bodaj najbardziej jednoznaczny zakaz tego rodzaju w Europie formułuje konstytucja Turcji z 1982 r. (art. 24), która zapewniając każdemu prawo do wolności sumienia, wyznania oraz przekonań, zarazem zabrania wykorzystywania i nadużywania religii, lub rzeczy świętych w celu oparcia, choćby częściowo, podstawowego porządku społecznego, ekonomicznego, politycznego i prawnego państwa na dogmatach religijnych. W szerszym ujęciu zakaz taki przewidują Federacji Rosyjskiej z 1993 r., Kazachstanu z 1995 r. oraz Ukrainy z 1996 r., ustanawiając kategoryczny zakaz uzurpacji władzy państwowej m.in. przez organizacje społeczne, w tym związki wyznaniowe. Swoistą formułę zakazu angażowania się związków wyznaniowych w działalność polityczną jest zakaz tworzenia partii o charakterze religijnym Współcześnie taki zakaz tego rodzaju przewidują m.in. konstytucja Bułgarii z 1991 r. (art. 11 ust. 4) oraz Kazachstanu z 1993 r. (art. 5). Jest to prawdopodobnie próba zapobieżenia rozwojowi fundamentalizmu islamskiego. Natomiast ustrojodawca portugalski w 1976 r. ustanowił bardziej subtelne ograniczenia. Wyklucza bowiem używanie przez partie polityczne oraz związki zawodowe, przy za zachowaniu ich autonomii programowej, m.in. nazw zawierających określenia związane z jakąkolwiek religią lub kościołem oraz emblematów, które mogą być mylone z symbolami religijnymi. Według orzecznictwa portugalskiego Trybunału Konstytucyjnego zakaz konstytucyjny ma na celu uniemożliwić wszelkie naruszenie dobrej wiary obywateli i zagwarantowanie warunków przejrzystości ich udziału w życiu politycznym, wyłączając możliwość lekceważenia religii lub kościołów oraz chroniąc zasadę państwa niewyznaniowego i wolność sumienia.^[44]

Niekiedy ustrojodawca wskazuje na szczególne aspekty odrębności organizacyjnej państwa i związków wyznaniowych. Konstytucja Belgii z 1831 r. statuując swoisty system oddzielenia państwa od związków wyznaniowych stanowi, iż Państwo nie ma prawa interweniować ani w mianowanie, ani we wprowadzanie na urząd duchownych jakiegokolwiek wyznania, jak też zabraniać im utrzymywania kontaktów ze swymi przełożonymi lub publikowania swych aktów; w tym ostatnim przypadku stosuje się zwykłe zasady odpowiedzialności w dziedzinie prasy i publikacji^[45]. Można system belgijski relacji państwo — związki wyznaniowe scharakteryzować jako rozdział selektywny.^[46]

Odrębność organizacyjna związków wyznaniowych wobec państwa służy ich wewnętrznej samorządności, niezależności. Na ów komponent idei państwa świeckiego zwraca uwagę konstytucja Słowacji z 1992 r. stanowiąc, iż Kościoły i wspólnoty religijne zarządzają samodzielnie swoimi sprawami, zwłaszcza ustanawiając swoje organy, swoich duchownych, zapewniając naukę religii i zakładając zakonne i inne kościelne instytucje niezależne od organów państwowych (art. 24 ust. 3)^[47]. Bardzo podobne sformułowania zawiera w art. 16 ust. 2 Karta Podstawowych Praw i Wolności Republiki Czeskiej z 1992 r.^[48] Konstytucja Litwy z 1992 r. podkreśla niezależność związków wyznaniowych od państwa w sferze ściśle konfesyjnej stanowiąc, że Kościoły i organizacje religijne bez przeszkód głoszą swą naukę, odprawiają obrzędy, mają domy modlitwy, instytucje dobroczynne i szkoły przygotowujące duchownych (art. 43 zd. 3)^[49]. W tym przypadku można mówić o wyraźnych gwarancjach wolności kolektywnej praktykowania religii.

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Paweł Borecki Doktor habilitowany, pracownik Katedry Prawa Wyznaniowego Uniwersytetu Warszawskiego. Specjalność naukowa: prawo wyznaniowe. Autor artykułów i książek z zakresu prawa wyznaniowego.  Number of texts in service: 47  Show other texts of this author  Latest author's article: Przeżytki ustawodawstwa wyznaniowego w polskim systemie prawnym