[39] Zob. https://en.wikisource.org/wiki/Constitution_of_Ukraine,_2004 [dostęp: 14.12.2015 r.].

[40] Zob. http://www.wipo.int/wipolex/en/text.jsp?file_id=191258 [dostęp: 14.12.2015 r.].

[41] Zob.: http://www.wipo.int/wipolex/en/text.jsp?file_id=187544#LinkTarget_1462 [dostęp: 14.12.2015 r.].

[42] Konstytucja Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Rad z 1918 r. pozbawiała praw wyborczych zakonników i władze duchowne kościołów i kultów religijnych, kwalifikując ich à priori jako przeciwników nowego reżimu. Restrykcje te utrzymała konstytucja Rosyjskiej Socjalistycznej Federacyjnej Republiki Sowieckiej z roku 1925. Na jej wzór ograniczenia wprowadzały ustawy zasadnicze innych republik sowieckich. Podobnie konstytucja Mongolskiej Republiki Ludowej z 1924 r. pozbawiała praw wyborczych wyższe duchowieństwo lamaickie. Także twórcy konstytucji meksykańskiej z 1917 r. upatrywali w duchowieństwie przeciwników politycznych, skoro w szczególności pozbawili księży biernego i czynnego prawa wyborczego, a także prawa tworzenia zrzeszeń dla celów.

[43] Zgodnie z Kan. 287 § 2 duchowni nie mogą brać czynnego udziału w partiach politycznych ani w kierowaniu związkami zawodowymi, chyba że — zdaniem kompetentnej władzy kościelnej — będzie wymagała tego obrona praw Kościoła lub rozwój dobra wspólnego.

[44] J. de Sousa E. Brito, Orzecznictwo konstytucyjne w dziedzinie wolności wyznaniowej w Portugalii, mps. powiel., ATK, s. 15.

[45] Zarazem jednak zgodnie z konstytucją [ś]lub wyznaniowy winien być poprzedzony ślubem cywilnym, z wyjątkiem przypadków, które w razie potrzeby określi ustawa — zob. http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/belgia.html [dostęp: 15.12.2015 r.].

[46] Podobne gwarancje, ale jedynie dla Kościoła Katolickiego, formułuje konstytucja Luksemburga z 1868 r. Zgodnie z art. 22 tegoż aktu [i]ngerencja państwa w powoływanie i obejmowanie stanowisk przez zwierzchników wspólnot kościelnych, tryb powoływania i odwoływania pozostałych duchownych, swoboda komunikowania się jednych i drugich ze swoimi przełożonymi i publikowania swoich aktów, oraz stosunki Kościoła z państwem są przedmiotem umów podlegających przedłożeniu Izbie Deputowanych w zakresie przepisów, które wymagają jej interwencji — zob. http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/luksemburg.html [dostęp: 15. 12. 2015 r.]. W sumie można rzeczone gwarancje uznać pod względem proceduralnym za lepsze, niż przewidziane przez ustrojodawcę belgijskiego, ponieważ ingerencja państwa w sferę organizacyjną Kościoła Katolickiego uzależniona została od w istocie jego zgody wyrażonej w formie umowy. Luksemburg trudno jest wszakże w świetle jego ustawy zasadniczej zaliczyć do państw laickich (świeckich). Podczas referendum konstytucyjnego w czerwcu 2015 r. obywatele opowiedzieli się przeciwko zniesieniu finansowania przez państwo uznanych związków wyznaniowych — zob. http://wiadomosci.onet.pl/swiat/luksemburczycy-w-referendum-przeciw-prawu-glosowania-dla-cudzoziemcow/5jlt88 [dostęp: 15.12.2015 r.].

[47] Zob. http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/slowacja.html [dostęp: 15.12.2015 r.].

[48] Zob. http://swp4.wspolnotapolska.org.pl/prawa_mniejszosci/art/Karta-Podstawowych-Praw-i-Wolnosci,16.html [dostęp: 15.12.2015 r.].

[49] Zob. http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/litwa-a.html [dostęp: 15.12.2015 r.].

[50] Zob. http://libr.sejm.gov.pl/tek01/txt/konst/rumunia-2.html [dostęp: 15.12.2015 r.].

[51] Zob. art. 25 ust. 3 konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 1997 r., art. 10 ust. 4 konstytucji Albanii z 1998 r.

[52] Konstytucja Republiki Włoskiej, tłum. i wstęp. Z. Witkowski, Warszawa 2004, s. 58.

[53] D. Hömig W. Hassemer, Orzecznictwo sądów konstytucyjnych w dziedzinie wolności wyznania. Krajowy raport Niemiec na XI Konferencję Europejskich Sądów Konstytucyjnych, 17-21 maja [1999 r.] w Warszawie, mps powiel., ATK, s. 14, nlb.

[54] E. Cerexhe, H. Boel, Orzecznictwo konstytucyjne w sprawach religijnych. Referat belgijski., mps powiel., ATK, s. 28.

[55] Orzecznictwo konstytucyjne w sprawach wolności religijnej oraz system wyznań i swobody wyznaniowej we Francji..., dz. cyt., s. 44 — 45.

[56] Zob. szerzej J. Kuznecoviene, Państwo i kościół na Litwie, [w:] Państwo i kościół w krajach Unii Europejskiej, red. G. Robbers, Wrocław 2007, s. 219-221. Podobnie w Austrii panuje „zasada równego (parytetowego) uznania", w prawie państwowym nie ma zasady „absolutnie" równego traktowania towarzystw religijnych. Parytet w prawie materialnym dopuszcza zróżnicowanie pod warunkiem „merytorycznego uzasadnienia", które może zwłaszcza wynikać z cech szczególnych danego związku wyznaniowego — zob. G. Kucsko-Stadlmayer, Raport krajowy Austrii. Sytuacja prawna w kwestii wolności sumienia, mps powiel., ATK.

[57] Zasada neutralności państwa wobec religii została pierwszy raz bezpośrednio wyrażona w konstytucji Republiki Malgskiej z 1960 r. W art. 2 czytamy m.in. Stwierdza ona [Republika Malgaska — przyp. P. B.] swoją neutralność wobec różnych religii. Państwo i Kościoły korzystają z autonomii odpowiednich dziedzinach. Zakazane jest wszelkie ingerowanie w dziedziną, która do nich nie należy. Ustrojodawca malgaski nie zachował się przy tym konsekwentnie, ponieważ przewidział zarazem obligatoryjną przysięgę prezydenta państwa z elementami religijnymi (art. 9) — zob. Konstytucje państw afrykańskich. Tom II, oprac. i wstęp L. Gelberg, Warszawa 1965, s. 118-121.

[58] Zob. http://www.assembly-kosova.org/common/docs/Constitution1%20of%20the%20Republic%20of%20Kosovo.pdf [dostęp: 17.12.2015 r.].

[59] Wyczerpującą analizę konstytucyjnej zasady bezstronności światopoglądowej władz publicznych w prawie polskim przeprowadził W. Brzozowski w monografii pt. Bezstronność światopoglądowa władz publicznych, Warszawa 2011.

[60] L. Garlicki, dz. cyt., s. 44.

[61] Por. np.: art.3 ust. IV konstytucji Meksyku z 1917 r., art. 124 konstytucji ZSRR z 1936 r., art.55 konstytucji Kuby z 1940 r., art. 201 konstytucji Salwadoru z 1950 r.

[62] Zob. utrzymany w mocy art. 141 konstytucji weimarskiej z 11 sierpnia 1919 r.

[63] R. Gordis, Separation — Theory and Practice, „Religion and the Public Order" 1963, s. 332, 333, 335

[64] Por. W. Pięciak, Kryzys wiary czy kryzys systemu ?, Warszawa, 1999, s. 39 — 50

[65] Wyjątek stanowi Bawaria, gdzie ściąganiem podatku zajmują się urzędy kościelne; zob. P. Leszczyński, O stosunkach państwo — Kościoły w Niemczech, „Res Humana", 1997, nr 6, s. 11 — 12.