Summary

Sociology of knowledge is a detailed science, which analyses relations between social conditions of the knowledge's formation and its content. Consciousness, knowledge is always determined by the social existence. Also, in the social psychology, lots of rights describing mechanism of perceiving (perception) of the social world was formulated.

Both of this science (sociology of knowledge and social psychology) in different way can describe the origin and the mechanism of human knowledge formation.

*

I. Zależność poznania od warunków bytu

Socjologia wiedzy to nauka szczegółowa, która analizuje związki pomiędzy społecznymi warunkami powstawania wiedzy a jej treścią. Dyscyplina ta przeżyła swój złoty okres w dwudziestych i trzydziestych latach dwudziestego wieku. Wtedy też ukształtowały się jej główne systemy teoretyczne, związane przede wszystkim z nazwiskami M.Schelera i K.Mannheima. Sam Mannheim w swojej rozprawie pt. Socjologia wiedzy pisze, że nauka ta znalazła po raz pierwszy swój wyraz „u Marksa, w jego genialnych uwagach, dotyczących tego właśnie tematu. Elementy socjologii wiedzy są jednak u niego ściśle zrośnięte z demaskowaniem ideologii" ^{[ 1 ]}.

Dalszego źródła dla nauki o ideologiach i socjologii wiedzy szukać należy — zdaniem Mannheima — w intuicjach F. Nietzschego, który łączy swoje konkretne obserwacje w tej dziedzinie z pewną doktryną o strukturze popędów i z teorią poznania. Nietzsche mówi np. o „arystokratycznych i demokratycznych formach kultury" do których zalicza pewne określone sposoby myślenia. Od Nietzschego prowadzą linie rozwojowe do doktryny Freuda i Pareta o popędach oraz do opracowanych tam metod, które traktują myślenie ludzkie jako maskę dla mechanizmów popędowych i jako produkt tych mechanizmów.

Nie wdając się w historyczne rozważania na temat kolejnych etapów rozwoju socjologii wiedzy, spróbuję przedstawić specyficzny dla tej dyscypliny punkt widzenia w kwestii poznania rzeczywistości.

Klasyczna epistemologia zajmuje się przede wszystkim stosunkiem poznającej myśli do przedmiotu poznania. Zależy jej na zbadaniu dróg i sposobów jakimi poznanie jest uzyskiwane, przebieg tego procesu, jego warunki, źródła oraz takie zagadnienia, jak problem prawdy i jej kryteriów, kwestia obiektywności poznania, czy też natura samej relacji poznawczej.

W perspektywie socjologii wiedzy zasadniczej wagi nabiera kontekst społeczny badań teoriopoznawczych. Na czoło wysuwane są kwestie dotyczące historycznego kształtowania się wiedzy, sposobów jej kumulacji i przewartościowań, postępu poznawczego. Wreszcie kluczowym pytaniem jest: co wprawia w ruch ludzki mechanizm wiedzotwórczy, jakie są jego siły napędowe? Czym innym jest bowiem charakterystyka tego mechanizmu — sposobu i zasad jego funkcjonowania, a czym innym wyjaśnienie właściwych mu źródeł aktywności. W tradycji empirystycznej źródeł szukano w przedmiocie poznania. W racjonalistycznej przeciwnie. Obydwa punkty widzenia łączyło to, że odpowiedzi poszukiwały w obrębie relacji epistemologicznej. Stosunek poznawczy występował tam jako w pełni autonomiczny i samowystarczalny. ^{[ 2 ]} Tymczasem, występując z żądaniem badania wpływu kontekstu społecznego, socjologia wiedzy dezawuuje złudzenia epistemologów. Świadomość, wiedza, poznanie są — jej zdaniem - determinowane przez byt społeczny.

Obok relacji epistemologicznej istnieje relacja całkiem odmiennego typu — mianowicie relacja determinowania. Mannheim mówi o konstytutywnym wpływie procesów społecznych na „kąt widzenia". Procesy te kierują ludzkim poznaniem. Socjologia wiedzy to teoria zależności wiedzy od warunków bytu społecznego. To również historyczno-socjologiczna metoda badań dotycząca zależności myślenia od warunków bytu. Należałoby w tym miejscu wyjaśnić dwie ważne kategorie występujące w różnych pracach z zakresu socjologii wiedzy. Chodzi o pojęcia bytu społecznego oraz świadomości społecznej. Co to jest byt społeczny? Jaka jest treść tej kategorii? Otóż składa się na nią całokształt materialnej działalności ludzi w danym okresie historycznym. Składa się działalność zachodząca w procesie przetwarzania wymiany i spożywania materiału przyrody, w procesie wychowania młodego pokolenia. Byt społeczny obejmuje więc zarówno wymianę materii zachodzącą między społeczeństwem a przyrodniczym otoczeniem, jak również pomiędzy jednostkami a grupami, które tworzą dane społeczeństwo. Charakteryzują go historycznie określone struktury. W zakres bytu wchodzą rozmaite procesy gospodarcze, ustrojowe, działania wojenne, akcje strajkowe. W zakres bytu społecznego nie wchodzą natomiast procesy fizjologiczne ludzi (np. oddychanie, trawienie itp.) Nie zależą one bowiem od wymiany materialnych działań między ludźmi, nie mają społeczno-historycznego charakteru.

W tym miejscu chciałbym przytoczyć i zaakceptować następującą wypowiedź Bronisława Malinowskiego: „Przede wszystkim należy przyjąć jako zasadę, że przedmiotem naszych badań są stereotypowe formy myślenia i odczuwania ludzkiego. Jako socjologowie, nie jesteśmy zainteresowani tym, co A czy B mogą odczuwać jako jednostki w przypadkowym toku osobistych doznań - interesuje nas tylko to, co odczuwają i myślą jako członkowie danej społeczności". ^{[ 3 ]}

W tradycji teoretycznej, do której nawiązuję, przez świadomość społeczną rozumie się nie tylko poglądy, idee, wyobrażenia ludzi, lecz także rozliczne sposoby ich obiektywizacji (dokumenty pisane, książki, dzieła sztuki (pod warunkiem, że są włączone w ich działalność duchową) oraz rozmaite instytucje społeczne).

W tym kontekście wypada postawić pytanie: co to znaczy, że byt społeczny generuje świadomość, że owa świadomość społeczna jest genetycznie, aktualnie i metodologicznie wtórna w stosunku do bytu społecznego?

Po pierwsze, znaczy to, że świadomość jest przyczynowo uwarunkowana, uzależniona w swej treści i formach przez dynamikę i strukturę materialnych, historycznych współdziałań ludzi, przez praktykę społeczną i jej specyfikę u poszczególnych grup społecznych. Aktualny stan świadomości społecznej jako przyczynowo określony przez historię i stan praktyki społecznej.

Po drugie, specyficzna treść i sposób uświadomienia sobie działań życiowych przez ludzi, jak również zakres rozpowszechnienia i dynamika poszczególnych poglądów, idei i schematów poznawczych wyznaczone są przez praktykę.

Po trzecie, dominujące aktualnie treści i struktury świadomości odpowiadają dominującym strukturom praktyki. Jeśli dominują wyobrażenia fantastyczne, choćby nawet były grupy jednostek zdające sobie z tej fantastyczności sprawę, nie jest to wynikiem aberracji umysłowej epoki, lecz skutkiem swoistości bytu społecznego.

Po czwarte — metodologicznie — znaczy to, że postulat przyczynowego badania zależności świadomości od bytu społecznego wyznacza jedyną drogę uzyskania wiedzy prawdziwej o prawidłowościach przekształceń świadomości społecznej, oblicza duchowego społeczeństw, uzyskania zrozumienia jego struktury i biegu. ^{[ 4 ]}

Poznanie ludzkie uwarunkowane jest bytem społecznym, ale także całą kulturą rozumianą jako zbiór wszystkich form świadomości społecznej. Nauka, wiedza potoczna, rozmaite schematy poznawcze determinują i selekcjonują treści naszej świadomości. Mówiąc inaczej, kultura określa i wyznacza punkty widzenia, sposoby interpretowania oraz siatkę pojęć czyli sposobów rozumienia poszczególnych elementów rzeczywistości.

II. Mechanizmy poznania świata społecznego

W dziedzinie psychologii, a szczególnie psychologii społecznej, sformułowano szereg praw opisujących mechanizmy spostrzegania (poznawania) świata społecznego. Prawa te ilustrują i równocześnie dowodzą rozpowszechnionej w psychologii tezy, w świetle której każdy człowiek jest badaczem rzeczywistości w jakiej żyje, co oznacza, że tworzy o niej rozmaite teorie i że teorie te, jako swoiste formy reprezentacji świata, służą do poznawania i interpretacji przez ludzi samych siebie, innych osób oraz interakcji społecznych. ^{[ 5 ]}

Czym są indywidualne teorie rzeczywistości i w jaki sposób określają naturę poznania społecznego? Indywidualne teorie to struktury poznawcze (schematy), zawierające układ informacji o świecie zewnętrznym i własnej osobie, które zakodowane są w pamięci człowieka. ^{[ 6 ]} Schematy poznawcze określają, na jakich aspektach rzeczywistości koncentruje się uwaga jednostki, jak interpretuje ona dostrzeżone informacje, a także które z nich i w jaki sposób używa przy rozwiązywaniu swoich problemów. Schematy poznawcze współokreślają treść widzenia świata, a nawet więcej, decydują o tym, co w otoczeniu jest dostrzegane, a co nie. Orientacja człowieka w otoczeniu (sytuacji) ma więc charakter subiektywny i selektywny, wyznaczona jest przez charakterystyczne cechy odzwierciedlających rzeczywistość schematów poznawczych. ^{[ 7 ]} Schemat jest wzorcem poznawczym i jako taki, nie jest kopią rzeczywistości, ale stanowi jej specyficzną idealizację: reprezentuje jej najbardziej typowe i zasadnicze elementy i właściwości.

Schematy poznawcze charakteryzują się określonymi właściwościami. Zwraca się uwagę na ich aspekt treściowy oraz formalny. ^{[ 8 ]} Aspekt treściowy odnosi się do rodzaju informacji o danych wymiarach rzeczywistości. Cechy formalne schematów dotyczą stopnia ich złożoności, abstrakcyjności, otwartości. Złożoność schematów odnosi się do liczby wymiarów, które bierze dana osoba pod uwagę przy ocenie zjawisk. Wiele danych empirycznych wskazuje, że stopień złożoności struktur poznawczych odgrywa ważną rolę w zachowaniu. Im człowiek posiada bogatsze doświadczenie osobiste, tym rzadziej spostrzega świat w kategoriach dychotomicznych („czarno-białych"), tym łatwiej dostrzega subtelne różnice między ludźmi, tym trafniej ocenia zdarzenia, tym jest bardziej giętki i plastyczny w działaniu.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Wiedza i jej internalizacja Mechanizmy wnioskowania i percepcji społecznej stosowane w manipulacji

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word