Wspomniane mechanizmy wnioskowania i percepcji, a głównie ich niedoskonałości, mogą być wykorzystywane w szeroko pojmowanych manipulacjach. Jak napisali M. Lewicka i B. Wojciszke: „Nasze postępowanie bardziej zależy od tego, jak swój świat rozumiemy, niż od tego, jaki ów świat w istocie jest. Co prawda sposób rozumienia świata w dużym stopniu odzwierciedla rzeczywistą jego naturę, ale w pewnej mierze zależy także od zawartości i stanu umysłu człowieka, wskutek czego ta sama sytuacja bywa różnie odczytywana przez różnych ludzi, a nawet przez tego samego człowieka przy różnych okazjach. Powodem tego zróżnicowania jest odmienność struktur umysłowych, do których ludzie się odwołują, interpretując znaczenie obserwowanych wydarzeń czy próbując zrozumieć zachowanie spotykanych przez siebie osób". ^{[ 1 ]}

Większość psychologów uważa, że procesy spostrzegania i pamięci nie są wierną kopią świata zewnętrznego. Traktują je oni jako aktywne, konstruktywne procesy, które zależą nie tylko od informacji napływających z zewnątrz, lecz także od postaw, przekonań i potrzeb jednostki. „Najbardziej oczywisty wniosek wypływający z takiego ujęcia pamięci i spostrzegania to ten, że będziemy mieli do czynienia z licznymi, choć nieświadomymi zniekształceniami w zakresie percepcji". ^{[ 2 ]}

Jak powiada E. Aronson: "(...) racjonalne myślenie wymaga spełnienia co najmniej dwóch warunków:

1. osoba myśląca ma dostęp do dokładnych, użytecznych informacji oraz
2. osoba myśląca ma nieograniczone środki umożliwiające jej przetwarzanie istotnych danych.

W rzeczywistości warunki te są rzadko spełnione w życiu codziennym (...). Nie mam też wolnego czasu ani środków, które mógłbym przeznaczyć na wszechstronną analizę każdego problemu, jaki przede mną stanie". ^{[ 3 ]}

Manipulatorzy wykorzystują powyższe niedoskonałości ludzkiej psychiki, dlatego niezbędnym wydaje się omówienie niektórych z najczęstszych mechanizmów wnioskowania i percepcji.

1. Schematy i skrypty poznawcze. Wpływ stereotypów i uprzedzeń

Schemat poznawczy jest podstawowym elementem wiedzy ogólnej człowieka oraz organizacją uprzednich doświadczeń z jakimś rodzajem zdarzeń, osób czy obiektów. Zawierają z reguły nie wszystkie wiadomości na temat danego fragmentu rzeczywistości, lecz wiedzę uogólnioną na podstawie konkretnych doświadczeń czy epizodów. ^{[ 4 ]} Schematy stanowią bardzo bogate struktury informacyjne, ponieważ ich zastosowanie pozwala na wyciąganie licznych wniosków. Na podstawie rozpoznania obiektu czy zdarzenia jako egzemplarza jakiegoś schematu, można wywnioskować wiele jego właściwości, nawet jeżeli nie zostały zaobserwowane. ^{[ 5 ]}

Wszystkie schematy można podzielić stosownie do rodzaju reprezentowanych w nich obiektów na trzy rodzaje: skrypty, schematy osób i schematy cech.

Skrypt jest umysłową reprezentacją zdarzeń, działań, lub ich ciągów, reprezentującą typowe elementy i okoliczności charakterystyczne dla danego zdarzenia i powtarzające się w większości jego wykonań. Skrypty charakteryzują się czasową organizacją scen, która nie występuje w przypadku innych schematów. Badania pokazują, że pamięć wydarzeń jest pewnym wypośrodkowaniem pomiędzy tym, co faktycznie miało miejsce, a tym, co stanowi reprezentowany w skrypcie typowy przebieg wydarzeń danego rodzaju. Szybkość przetwarzania danych wzrasta, kolejność otrzymywanych informacji pokrywa się z ich kolejnością typową dla danego skryptu. ^{[ 6 ]}

Innym rodzajem schematów są reprezentacje ludzi, zarówno konkretnych osób, jak i różnych ich rodzajów czy kategorii. Najważniejszymi kategorialnymi schematami osób są stereotypy i role społeczne. B. Wojciszke podaje, że „Stereotyp, to uogólniona reprezentacja grupy osób wyodrębnionej ze względu na jakąś łatwo zauważalną cechę, określającą społeczną tożsamość członków danej grupy. Ten rodzaj schematu jest zwykle nadmiernie uproszczony, silnie nasycony wartościowaniem, niepodatny na zmiany pod wpływem nowych informacji i nadogólny — towarzyszy mu ukryte założenie, że wszyscy członkowie grupy (czyli "egzemplarze schematu") są tacy sami.

Skutkiem kategoryzacji i stereotypów jest błąd iluzorycznej korelacji, czyli dostrzegania związków tam, gdzie ich w rzeczywistości nie ma. W szeregu badań ankietowani przecenili częstość związków pomiędzy zawodami a cechami osób je reprezentujących, lub pomiędzy orientacją homoseksualną u kobiet a prawdopodobieństwem zachorowania na AIDS. ^{[ 7 ]}

Schemat roli społecznej natomiast jest zbiorem oczekiwań co do zachowań odpowiednich czy typowych dla osoby zajmującej jakąś pozycję społeczną, na przykład zawodową (schemat nauczyciela lub lekarza) albo rodzinną (matka, syn). ^{[ 8 ]}

W ten sposób powstają określone kategorie, dzięki którym proces poznawania ludzi może zostać uproszczony. Przy pierwszym spotkaniu najczęściej występuje sklasyfikowanie do którejś ze znanych uprzednio kategorii ludzkich, co pozwala na znaczną oszczędność czasu, bo kategoria dostarcza informacji o cechach, jakie powinien posiadać dany człowiek, czego można się po nim spodziewać. Poszczególne kategorie ze względu na cechy, jakie są z nimi związane wywołują uprzedzenia, czyli określone ustosunkowania emocjonalne, wykształcone w toku bezpośrednich kontaktów lub przyswojone poprzez socjalizację. ^{[ 9 ]} Jak mówi M. Szulczewski zapytani o powód tych nastawień ludzie nie próbują zwykle uzasadniać ich w sposób pozornie choćby racjonalny; co najwyżej powołują się na stereotypowe przeświadczenia o najlepszych bądź najgorszych cechach przypisywanych danej grupie i zazwyczaj nie przeszkadza im, że opinie owe drastycznie rozmijać się mogą z rzeczywistością. ^{[ 10 ]}

Powyższe mechanizmy mogą być łatwo wykorzystane w manipulacyjnych oddziaływaniach politycznych. Najjaskrawszym przykładem może być retoryka pokazująca istnienie „grupy naszej" i „grupy obcej", przy czym ta pierwsza wartościowana jest zwykle pozytywnie, a druga niezmiennie negatywnie. Taka retoryka może być używana do wzbudzania ksenofobii jako wytłumaczenie dyskryminacji, agresji wobec innych, usprawiedliwienia wojny itd. Z. Bauman pisze, że "wrogość, podejrzliwość i agresja wobec tych, którzy nie należą do 'naszej' grupy (uznawane za konieczną odpowiedź na ich nienawiść i złą wolę), rodzą przesądy i z kolei same są przez nie wzmacniane. Przesąd oznacza tutaj stanowczą niechęć do uznania jakichkolwiek zalet wroga, połączoną zarazem ze skłonnością do wyolbrzymiania jego rzeczywistych i wyimaginowanych wad. Wszystkie poczynania strony uznanej za nieprzyjacielską interpretowane są tak, że jeszcze bardziej wyostrzają jej niekorzystny obraz, a wszelkie motywy ukazywane są jako niegodziwe (...).

Przesąd nie pozwala przypuścić, że ludzie spoza grupy mogą być uczciwi, że wróg może myśleć to, co mówi i oferować pokój bez żadnych ukrytych, a złowrogich zamiarów". ^{[ 11 ]}

Można dodać za M. Szulczewskim, że takie względnie trwałe stany emocjonalne przesądzają o sposobie odbioru informacji działają jak filtr, swoiście zabarwiając aktualną wiadomość dotyczącą sfery objętej działaniem stereotypu. ^{[ 12 ]}

Ostatnią grupą są schematy cech, które odzwierciedlają pewne rodzaje zmienności cech. Najważniejszym przejawem cech człowieka są tutaj jego zachowania, które stanowią też główną podstawę do wnioskowania o cechach. „Poszczególnym cechom można przypisać dziesiątki konkretnych, wyrażających je zachowań, a ludzie wywodzący się z tej samej kultury są zgodni co do ich typowości w odniesieniu do cechy, to znaczy co do tego, które zachowania słabo, które zaś silnie pozwalają wnioskować o cesze". ^{[ 13 ]}

Cechy są w umyśle zorganizowane na zasadzie związków asocjacyjnych - skojarzeniowych. Pewne cechy są skojarzone z innymi, dzięki czemu na podstawie faktycznie zaobserwowanych cech, występuje skłonność do wnioskowania o innych (zwykle współwystępujących) właściwościach danego człowieka. Taka sieć powiązań między poszczególnymi cechami nosi nazwę ukrytej teorii osobowości, gdzie słowo „ukryta" znaczy tyle, co bezwiedna czy nieświadomie używana. ^{[ 14 ]}

2. Atrybucje i błędy atrybucji

Atrybucje to procesy poznawcze, w trakcie których następuje przypisywanie danej osobie lub danemu zachowaniu pewnych czynników sprawczych, których nie widać, ale o których się wnioskuje. ^{[ 15 ]} W klasycznych teoriach atrybucji mówi się o stanach wewnętrznych osoby działającej (również samego siebie) takich jak motywy, potrzeby, cechy osobowości, systemy wartości, postawy, na podstawie przesłanek zewnętrznych takich jak mimika, gesty, wypowiedzi itp. Takie wnioskowanie często bywa zawodne co wykorzystują różnorodni manipulatorzy, nie powstrzymuje to jednak ludzi przed wyjaśnianiem sobie świata na swój prywatny użytek i przewidywaniem tego, co się w nim zdarzy.

Nieuniknioną konsekwencją braku czasu na dokładne poznanie są uproszczenia i skróty poznawcze, które łatwo mogą zwieść na manowce, gdy na podstawie niewielkiej porcji informacji usiłuje się budować obszerne i wewnętrznie spójne obrazy rzeczywistości.

Jednym z najczęstszym błędów percepcji jest efekt kontrastu polegający na zniekształceniu różnicy pomiędzy jakimiś dwoma rzeczami, osobami, sytuacjami itd. wykonywanymi jedna po drugiej. „Jeżeli druga z pokazywanych rzeczy różni się znacznie od pierwszej, to widzimy ją jako bardziej różną przez to, że uprzednio widzieliśmy tą pierwszą". ^{[ 16 ]} Efekt kontrastu jest przykładem, jak kontekst może znacząco wpływać na spostrzeganie społeczne i jak łatwo tym kontekstem manipulować. Stosuje się tutaj manipulację kolejnością i ilością podawanych informacji.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Od perswazji do manipulacji Manipulacja w reklamie i sprzedaży

See comments (1)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Jacek Kamieniak Ur. 1973. Ukończył Wydział Pedagogiczny Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie. Pracuje w energetyce, mieszka w Radomsku. Główne zainteresowania: świecki humanizm, psychologia, socjologia, filozofia, antropologia, historia, technika, militaria i turystyka.  Number of texts in service: 8  Show other texts of this author  Newest author's article: Manipulacja w organizacjach religijnych, kościołach i sektach