Sukcesy odnoszone przez organizacje religijne, kościoły i sekty bardzo często są wynikiem stosowania przemyślnych technik manipulacyjnych i działań socjologicznych. Osoby poddane tym oddziaływaniom zazwyczaj nie orientują się, że pewne zabiegi i wydarzenia są wyreżyserowane i mają na celu wymuszenie przyjęcia przez daną jednostkę wzorów myślenia, norm i ocen obowiązujących wewnątrz tych organizacji.

Działalność organizacji religijnych i sekt, a zwłaszcza niebezpieczeństwa z nimi związane, została zauważona i stała się przedmiotem wypowiedzi organów rządzących, tak na świecie, jak i w naszym kraju. I tak „Rezolucja w sprawie ruchów kultowych w Europie" Parlamentu Europejskiego z 28.2.1996r. stwierdza m.in., że ruchy te angażują się w działalność niedozwoloną lub wręcz przestępczą, która jest pogwałceniem praw człowieka. Rekomendacja na temat „Nielegalnej działalności sekt" z 22.6.1999r., uchwalona przez Radę Europy, potwierdza powyższe sformułowania. O problemie sekt i kultów informuje również "Raport o niektórych zjawiskach związanych z działalnością sekt w Polsce" z 15.5.2000r., opracowany przez Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji.

Działalność manipulacyjna koncentruje się głównie na zmianie osobowości, albowiem przekształcenie osobowości pociąga za sobą zmianę całej wiązki postaw, wraz ze zmianą zasad je integrujących. Zmiana osobowości może zakładać zmianę elementów poprzednio wymienionych. ^{[ 1 ]}

W literaturze używa się terminu „kult" w odniesieniu do grupy, której przekonania i praktyki są osłonięte tajemnicą, jej członkowie skupiają się wokół specyficznie pojmowanego Boga.

Destrukcyjnymi nazywa się te kulty, które stosują ekstremalne i nieetyczne techniki manipulacji w celu zwerbowania i wcielenia nowych członków, kontroli ich myślenia, uczuć i zachowania. Najwięcej takich grup ma charakter religijny, lecz istnieją także kulty polityczne, handlowe czy pseudoterapeutyczne.

W. Kulbat do najbardziej niebezpiecznych ruchów religijnych i sekt, które określa się jako kulty destrukcyjne, zalicza m.in. Międzynarodowe Towarzystwo Świadomości Kryszny, Kościół Zjednoczenia (Moona), Kościół Scjentologii (Ron Hubbard), Instytut Wiedzy Transcendentalnej (Mahariski Mahesh Yogi), Misja Boskiego Świata (Maharaj Ji) i inne. ^{[ 2 ]}

Jak pisze Z. Bauman „Wspólnoty wiary nie mogą się ograniczać jedynie do propagandy, do głoszenia nowej prawdy w imię przyciągnięcia nowych wyznawców. Aby wiara była prawdziwie żarliwa, musi być wsparta rytuałami: ciągiem regularnych imprez (wieców patriotycznych, zjazdów partyjnych, mszy kościelnych), w których członkowie winni uczestniczyć jako aktorzy, dzięki czemu poświadczona i pogłębiona zostaje wspólnota uczestnictwa i losów. Wspólnoty wiary różnią się (...) rygoryzmem i zakresem wymagań, jakie stawiają przed swoimi wyznawcami". ^{[ 3 ]}

Poniżej zostaną omówione oddziaływania psychomanipulacyjne w sektach i w zakonach na przykładzie Towarzystwa Jezusowego (jezuitów). Podjęta zostanie próba pokazania, że w tych dwóch przykładowych rodzajach organizacji religijnych mogą być wykorzystywane te same mechanizmy manipulacyjnego oddziaływania na jednostki, dla wykorzystania ich do pewnych celów, postawionych przez przywódców.

Psychomanipulacje w sektach

Cechą charakterystyczną manipulacji w sektach jest to, że przedmiotem ich zainteresowania jest całe życie wyznawców. Ze względu na to, że sekty są z reguły mniejszościami wystawionymi na zewnętrzne naciski, panuje w nich nastrój oblężonej twierdzy i występuje tendencja do unifikacji większości zachowań. W skrajnych przypadkach podejmowane są próby zupełnego odcięcia wspólnoty od reszty społeczeństwa, wszechstronnej kontroli poddane zostaje całe życie wyznawców, bez reszty wypełniane przez wspólnotę, nie dopuszcza się do niekontrolowanych kontaktów z otoczeniem. ^{[ 4 ]}

Pomiędzy wspólnotami istnieją różnice co do zakresu uniformizmu, czyli podporządkowania życia doktrynie wspólnoty, jednak jak stwierdza Z. Bauman, we wszystkich przypadkach zasady te są mgliste, niejasno określone i nigdy z góry nie przesądzone. Za najważniejsze zawsze uznaje się te kwestie, co do których wszyscy mają być zgodni. W efekcie mogą nastąpić ingerencje także i w sprawach wstępnie uznanych za obojętne, jeśli dojdzie do rzeczywistego czy domniemanego konfliktu między nimi a doktryną wspólnoty. ^{[ 5 ]}

Proces wprowadzania kandydata do sekty jest z reguły delikatny, ze stopniowym odsłanianiem wymagań. Stosowane są oddziaływania emocjonalne, np. oparta na potrzebie afiliacji czy miłości, opisywana już przeze mnie technika „bombardowania miłością", techniki ingracjacji, takie jak pochlebstwa, flirt; ale także oferty pomocy żywnościowej czy leczniczej, rozdawnictwo darów czy pieniędzy. W tym ostatnim przypadku jest wykorzystywana reguła wzajemności. Obok tych metod pojawia się wymóg bezwarunkowego poddania się woli przywódcy. Niektóre sekty do tego stopnia koncentrują się na osobie swojego lidera, że przyznają mu prerogatywy boskie. ^{[ 6 ]}

Według teorii Loflanda, który wyodrębnia szereg faz strategii oddziaływania manipulacyjnego sekty na jednostkę (koncepcja konwersji do sekty przez „odfiltrowanie"), jest to faza „chwytania", czyli nawiązywania kontaktu w miejscu publicznym i sprowadzania na teren grupy. ^{[ 7 ]}

Dalej następuje izolacja jednostki poprzez wyeliminowanie informacji z zewnątrz, odcięcie od rodziny, przyjaciół, czasopism, radia, telewizji a nawet opieki lekarskiej. Kolejnym krokiem jest zastosowanie metod przebudowy świadomości, prowadzących do pewnych zaburzeń poznawczych (technika „bombardowania intelektualnego"). Jej istotą jest wykorzystywanie stanów bezrefleksyjnych i heurystyk poznawczych, do których ludzie mają tendencję się uciekać, aby zredukować wysiłek intelektualny w radzeniu sobie ze złożonymi, problematycznymi sytuacjami. Jedną z takich powszechnie wykorzystywanych heurystyk jest założenie, że świat ma uporządkowaną i przewidywalną strukturę, dzięki czemu można na podstawie części jakiegoś komunikatu trafnie zrekonstruować jego inne treści, aspekty itp. Sekty narzucają swoją własną logikę i argumentacje jako niepodważalne. ^{[ 8 ]} Jest to faza „nauczania" i „kapsułkowania".

Charakterystyczne dla retoryki sekt jest potępienie i odrzucenie zwyczajów oraz metod przyjętych wśród reszty społeczeństwa. Gromione jest ono np. za grzeszność i bezbożność, sobkostwo i chciwość, przedkładanie dóbr materialnych nad wartości duchowe, a także za deptanie wolności jednostki, niszczenie wrażliwości i życzliwości międzyludzkiej, szerzenie niesprawiedliwości, zachęcanie do rywalizacji i walki itp. ^{[ 9 ]}

W „kapsułkowaniu" chodzi o kontrolowanie sytuacji przez przywódcę sekty, celem przezwyciężenia wszelkich wątpliwości kandydata. Temu zamierzeniu służy absorbowanie jego uwagi przez ciągłą aktywność, włączenie go w kolektywne działania grupy takie jak modlitwy, śpiewy oraz zastosowanie takich środków, jak zapewnienie wyłączności przepływu informacji od nawracających do nawracanych. Wszystkim tym zabiegom i czynnościom towarzyszy okazywanie miłości i życzliwości kandydatowi. ^{[ 10 ]}

Bardzo skuteczne jest ograniczanie snu i pożywienia oraz powodowanie zmęczenia. Ma miejsce ciągła obecność i kontrola ze strony członków sekty, ustawiczne napominanie i szkolenie. Wszystkie te działania doprowadzają nowo pozyskanych do stanu duchowej egzaltacji i zmienionej świadomości, rezultatem jest likwidacja oporu i wymuszenie automatycznego posłuszeństwa wobec poleceń. ^{[ 11 ]} Ostatnią fazą jest angażowanie kandydata do sekty, przez stopniowe wciąganie go do przyjętych wzorów uczestnictwa w grupie.

Omówiona strategia kształtuje w osobie będącej przedmiotem manipulacji sekty poczucie przynależności do niej, bycia kimś specjalnym i potrzebnym. W rezultacie myśli o ewentualnym opuszczeniu sekty są określone jako „próba", „kuszenie", „działanie szatana" itp. ^{[ 12 ]} następnie rewizja dotychczasowego systemu wierzeń, wypracowanie nowych struktur poznawczych, schematów myślenia i interpretacji. Oddziaływania grupowe prowadzą do wytworzenia oczekiwań co do doświadczenia specjalnych zdolności duchowych i silnych więzi w grupie. ^{[ 13 ]}

Psychologowie wskazują, że tylko w jednym momencie osoba zagrożona manipulacją sekty ma możliwość podjęcia samodzielnej decyzji: gdy zastanawia się jeszcze, czy pójść na teren grupy, czy też nie? Ze względu na silne oddziaływania innych członków dalsze samodzielne strategie wymykają się jednostce z rąk. ^{[ 14 ]}

Skutkiem powodzenia strategii sekty jest zmiana osobowości zwana psychomutacją. Odbywa się ona w trzech etapach. Pierwszym z nich jest fascynacja nauką sekty, po nim następuje zniszczenie poczucia osobistego niebezpieczeństwa oraz — pod wpływem oddziaływań — zbudowanie nowej tożsamości, obejmującej całkowitą zmianę stosunku do otoczenia (dotychczas widziane jako w miarę przyjazne, zaczyna być odbierane jako wrogie), i radykalizację wielu poglądów np. przerwanie nauki, ortodoksyjny wegetarianizm). Pojawia się wspominany kompleks twierdzy, gdy nowo zdobyty wyznawca pragnie żyć wyłącznie wśród współwyznawców. ^{[ 15 ]}

J. Ritchie przytacza listę kilkunastu wskaźników, które występują u osób poddanych oddziaływaniu sekt. Jest to nagła, wyraźna zmiana osobowości, sprawianie wrażenia nieobecności bądź transu, zamknięcie się w sobie i tajemniczość, posługiwanie się nowym językiem — żargonem sekty, nowy sposób odżywiania, nowe kontakty towarzyskie a także utrata poczucia humoru i zdolności krytycznego spojrzenia. Występuje także przyjmowanie agresywnej postawy obronnej, zmiana naturalnej mimiki twarzy, utrata umiejętności abstrakcyjnego myślenia i nie używanie metafor, utrata płynności wypowiedzi i zmiana dotychczasowego sposobu formułowania myśli. Autor wymienia również ograniczenie zdolności do zawierania związków intymnych, chłód i brak uczuć w stosunkach z rodziną i przyjaciółmi, zmiany fizyczne (nagły spadek lub wzrost masy ciała) spowodowane nieodpowiednią dietą, bezsennością, przemęczeniem, a także zachowania neurotyczne, psychotyczne, skłonności samobójcze ale również niezwykłe podniecenie i witalność czy fascynacje nową literaturą. W rzeczywistości istnieje duże zróżnicowanie reakcji emocjonalnych osób znajdujących się pod wpływem sekt. ^{[ 16 ]}

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Manipulacja w polityce i informacji Potrzeby i motywacje a manipulacja

See comments (5)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Jacek Kamieniak Ur. 1973. Ukończył Wydział Pedagogiczny Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Częstochowie. Pracuje w energetyce, mieszka w Radomsku. Główne zainteresowania: świecki humanizm, psychologia, socjologia, filozofia, antropologia, historia, technika, militaria i turystyka.  Number of texts in service: 8  Show other texts of this author  Latest author's article: Manipulacja w polityce i informacji