Konstantyn „Wielki" (ok.274[306]-337)

W roku 327 cesarz Konstantyn wydał (odnośnie wschodniej części Cesarstwa) wiele aktów dyskryminujących pogaństwo. Na wzgórzu Golgoty w Jerozolimie rozebrano świątynie Jowisza i Afrodyty. Zamknięto wielką świątynię boga słońca w Heliopolis w Syrii (dziś Baalbek), gdzie uprawiano prostytucję sakralną. Na jej miejscu wzniesiono bazylikę.

W 328r. dokonano konsekracji Konstantynopola, w czasie której stracono przez ścięcie filozofa Kanonarisa, który odważył się krytykować cesarza, za jego odstępstwo od wiary przodków. Był to pierwszy męczennik pogański. W 331r. stracono za uprawianie magii innego filozofa — Sopatrosa, bliskiego współpracownika cesarza. Padł on ofiarą intryg chrześcijańskiego konsula Ablabiusza (w czasie importu pszenicy zatonął statek, w który również zainwestował Ablabiusz, więc oskarżył Sopatrosa o wzburzenie morza)

Na Zachodzie cesarz musiał jednak ograniczyć prześladowania pogan ze względu na nacisk arystokracji pogańskiej, na Wschodzie jednak akcja niszczenia pogańskich miejsc kultu postępowała energicznie. „Wojsko zburzyło potężny gmach świątyni Afrodyty, w miejscowości Aphaka na Libanie pod zarzutem uprawiania tam rozpusty. Ten sam los spotkał świątynię Asklepiosa w Ajgaj w Cylicji. Kultowi temu nie można było zarzucić niemoralności, ale cesarz uznał go za niebezpieczny dla chrześcijaństwa, gdyż Asklepiosa czczono tu jako "odkupiciela", który jako uzdrowiciel ciał rywalizował w przekonaniu pogan z Chrystusem, miejsce zaś jego kultu słynęło z cudownych uzdrowień. I tu dzieła zniszczenia dokonało wojsko, którego użycie było na pewno konieczne z uwagi na postawę miejscowej ludności. Zabroniono również kultu rzeki Nilu. Innych świątyń nie zamykano, ale budowę nowej stolicy cesarz wykorzystał w celu obniżenia powagi dawnych kultów i uszczuplenia ich bazy materialnej. Świątynie pogańskie posiadały olbrzymie majątki zarówno w nieruchomościach, jak i w dziełach sztuki — pochodzące z nadań państwowych i ze szczodrobliwości osób prywatnych. Z rozkazu cesarza nie tylko sięgnięto do skarbców wielu świątyń, ale i ogołocono je z dziel sztuki sakralnej, które sprofanowano i użyto w celu przyozdobienia nowego miasta. W związku z zakazem wyroczni wywieziono do Konstantynopola trójnóg Apollina z Delf oraz posąg Zeusa z Dodony; znalazły się tu również kosztowny posąg Cybeli z Kizyku oraz sławne drzwi z brązu ze świątyni Diany w Efezie. Korzystano z okazji, aby profanować sanktuaria i znieważać uczucia religijne czcicieli bogów, wystawiając na pośmiewisko symbole kultu. Zabierano ozdoby posągów zrobione z kosztownych metali w celu przetopienia. Z niektórych budynków sakralnych zdejmowano dachówkę i wyjmowano drzwi, ażeby prędzej uległy ruinie. Wiele świątyń skonfiskowano i wraz z dochodami przekazano chrześcijanom. Przy jakiejś sposobności wydano zakaz sporządzania nowych posągów bogów. Chrześcijański pisarz Laktancjusz stwierdzał z zadowoleniem, że kapłani pogańscy zachowali się tchórzliwie i nie bronili swych świętości". ^{[ 2 ]}

Konstans I (340-350 — Zachód)

Pomimo dyskryminacji lub nawet prześladowania pogan za czasów Konstantyna Wielkiego, nie nabrały one charakteru zorganizowanej akcji prześladowczej. Ostry kurs antypogański rozpoczął dopiero jego syn Konstans I. I tak w 341r. wydał on następujący edykt: „Niech ustąpi zabobon, niech zniknie szaleństwo ofiar! Ktokolwiek bądź wbrew prawu wydanemu przez mego boskiego rodzica i niniejszemu rozkazowi mojemu poważy się składać ofiary, tego spotka stosowna kara i natychmiastowy wyrok" ^{[ 3 ]}

Konstancjusz II (317[337]-361)

W 346r. doszło do porozumienia zwierzchników Wschodu i Zachodu (Konstancjusza II i Konstansa I), w wyniku którego rozciągnięto na obszar całego imperium edykt Konstansa z 341r. Od 353 był on jedynowładcą w imperium (po pokonaniu propogańskiego Magnencjusza). W roku 356, nakazał zamknąć wszystkie świątynie, aby „pozbawić pogan możności grzeszenia". Jednocześnie zabroniono składania ofiar i oddawania czci posągom bóstw, winnym zaś naruszenia tych postanowień groziła kara śmierci i konfiskat mienia. (...) Antypogańskie prawa Konstancjusza rozpaliły fanatyzm chrześcijan. Już w roku 346 świeżo nawrócony neoplatonik Firmicus Maternus z gorliwością neofity nawoływał synów Konstantyna do zastosowania jak najostrzejszych środków przeciwko wyznawcom starych bogów, nie wyłączając nawet członków własnej rodziny. Traktat, w którym zawarte są te admonicje, słusznie nazwano "podręcznikiem nietolerancji" (określenie G. Boissiera). Nastąpiły pogromy świątyń kierowane zwykle przez dostojników kościelnych, szczególnie w Syrii, Azji Mniejszej i Egipcie. W roku 356 dowódca garnizonu w Aleksandrii, Artemiusz, z namowy miejscowego biskupa ariańskiego wprowadził żołnierzy do głównej świątyni pogańskiej — Sarapeionu i obrabował ją z obrazów, ozdób i darów. Władze państwowe udzielały swego poparcia i ochrony organizatorom akcji pogromowej, zresztą sam Konstancjusz kazał burzyć gmachy świątyń i zużywać materiał na budowę kościołów, lub też zamieniać je na spichrze, a nawet umieszczać w nich kobiety publiczne. Skarby świątynne, które jeszcze się uchowały, konfiskowano (...) Funkcjonowały jeszcze niektóre wyrocznie. Żeby zmusić je do milczenia, używano niekiedy środków dość osobliwych, lecz zgodnych z duchem czasu. I tak współrządca Konstancjusza, cezar Gallus (351-354), nakazał sprowadzić do przedmieścia Antiochii Dafne, będącego siedzibą wyroczni Apollina, relikwie św. Babylasa, co w ówczesnym przekonaniu było równoznaczne z pozbawieniem miejscowego bóstwa pogańskiego wszelkiej mocy czy nawet zniszczeniem go jako obiektu kultu. Znany jest wypadek, że bogaty mieszkaniec Ilionu, Pegazjusz, zdecydowany poganin, został biskupem po to jedynie, aby bronić świątyń miejskich przed zniszczeniem. Istotnie w Ilionie czczono bogów po dawnemu, tak że miasto stało się celem pobożnych pielgrzymek ludności pogańskiej. (...) W sumie pod rządami Konstancjusza pogaństwo poniosło ciężkie szkody i straty, szczególnie we wschodniej części cesarstwa. ^{[ 4 ]}

Za czasów Juliana Apostaty (361-363) ma miejsce reakcja pogańska. Cesarz zginął w sposób podejrzany w czasie bitwy z Persami. Po jego śmierci chrześcijanie nie ukrywali swej radości i znów „zaczęli burzyć świątynie pogańskie lub przekształcać je w kościoły" ^{[ 5 ]}. Następca Jowian zrekompensował wszystkie straty poniesione przez chrześcijan, jednak nie zechciał, jak życzyli sobie tego biskupi, prześladować pogan.

Teodozjusz I „Wielki" (347[379]-395)

Ponieważ wielu chrześcijan wracało z powrotem do pogaństwa (po śmierci Juliana czynili to z przekonania a nie z koniunkturalizmu) cesarze postanowili zatrzymać tę falę. 28.2.380r. cesarz Teodozjusz I wydał tzw. edykt trzech cesarzy (ponieważ wydany był wspólnie z trzema współregentami), który przekreślił zasadę tolerancji mediolańskiej. Oto jego najistotniejsze fragmenty: "Chcemy, aby wszystkie narody znajdujące się pod naszymi łaskawymi rządami wyznawały taką religię, jaką jest religia przekazana Rzymianom przez boskiego Apostoła Piotra (...), to znaczy, abyśmy wierzyli (...) w jedną boskość Ojca i Syna i Ducha św. w czcigodnej Trójcy. Idąc za tym prawem, nakazujemy, aby wszyscy stali się chrześcijanami katolikami, traktując innych jako bezbożnych i głupich, podtrzymujących zniesławioną doktrynę heretycką (...), podlegającą najpierw karze boskiej, a po naszym zarządzeniu wydanym, o czym jesteśmy przekonani, z natchnienia niebiańskiego, karalną również śmiercią" ^{[ 6 ]} W 381 Teodozjusz wydał edykt pozbawiający odstępców zdolności testamentowej (rozszerzone na całe państwo w roku 391 — „za apostazję grozi pozbawienie wszelkich swobód i przywilejów, wieczna infamia i zrównanie z najniższą klasą" ^{[ 7 ]}).

W roku 391 Teodozjusz I wydał w Mediolanie (z inspiracji biskupa Ambrożego) reskrypt skierowany do prefekta Rzymu. Stanowił on m.in.: „Niech nikt nie plami się składaniem ofiar (...) nie czci posągów zrobionych ręką ludzką pod rygorem kar boskich i ludzkich" ^{[ 8 ]}. W tym czasie „w Bizancjum świątynie Heliosa, Afrodyty i Artemidy położone w miejscowym akropolu, które zamknął już Konstantyn Wielki, zostały teraz przeznaczone na cele świeckie; w jednej z nich umieszczono dom publiczny. W Azji Mniejszej zniszczono za sprawą biskupa Konstantynopola, Jana Chryzostoma, sławną świątynię Artemidy w Efezie" ^{[ 9 ]}.

Regularne akcje burzenia świątyń i bałwanów pogańskich oraz wycinania świętych gajów zapoczątkował biskup Tours św. Marcin (w rejonie Paryża i Normandii). Dzięki nadzwyczajnej gorliwości w tym procederze (połączonym z profanowaniem ołtarzy i wizerunków pogańskich bóstw), wkrótce z jego diecezji znikły wszystkie świątynie pogańskie. W dowód zasług Francuzi uczynili go swym patronem.

Chrześcijanie z Galii i Hiszpanii musieli szczególnie zasłynąć w niszczeniu kultury dawnego Rzymu, gdyż 29.8.399r. ukazał się skierowany do nich zakaz niszczenia dzieł sztuki o treści mitologicznej.

Na Wschodzie Cesarstwa. Burzenie świątyń pogańskich na wschodzie przebiegało zdecydowanie intensywniej niż na zachodzie, gdzie cesarze ograniczali bandycki proceder. Rząd konstantynopolitański 1.11.397r. wydał polecenie namiestnikowi w Antiochii przeznaczania materiałów uzyskanych z rozbiórki świątyń pogańskich na reperację dróg, mostów, wodociągów i murów miejskich. 10.7.399r. cesarz wydał nakaz zniszczenia wszystkich istniejących jeszcze na Wschodzie świątyń pogańskich. „Zaatakowano twierdze pogaństwa w wielu miejscowościach Palestyny, Syrii i Arabii rzymskiej. W tym samym zapewne czasie (koniec IV wieku) nastąpiła gwałtowna rozprawa z pogaństwem na wyspie Cyprze. Jak wykazały wykopaliska, pastwiono się tu zaciekle nad obiektami kultu pogańskiego: świątynie burzono usuwając nawet ich fundamenty, posągi, wota, symbole rozbijano na kawałki i zakopywano do ziemi. Chrześcijanie korzystali tu z przewagi liczebnej, jaką od dawna mieli na tym obszarze". ^{[ 10 ]}. Okazuje się jednak, że przewaga liczebna nie była im niezbędna do terroru.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Julian 'Apostata' Prawdziwy obraz prześladowań

See comments (2)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Mariusz Agnosiewicz Redaktor naczelny Racjonalisty, założyciel PSR, prezes Fundacji Wolnej Myśli. Autor książek Kościół a faszyzm (2009), Heretyckie dziedzictwo Europy (2011), trylogii Kryminalne dzieje papiestwa: Tom I (2011), Tom II (2012), Zapomniane dzieje Polski (2014).  Private site  Number of texts in service: 952  Show other texts of this author  Number of translations: 5  Show translations of this author  Newest author's article: Oceanix. Koreańczycy chcą zbudować pierwsze pływające miasto