Zło jako fenomen o statusie ontologicznym

W drugiej połowie XX w. w Polsce miała miejsce głośna dyskusja na temat kształtu chrześcijańskiej myśli religijnej, między tomizmem a fenomenologią. W obrębie tego sporu pojawił się, także problem ontologicznego statusu zła. Najmocniej w dyskusje tą zaangażowali się M. A. Krąpiec oraz J. Tischner.

Zaczynając od początku, należy przypomnieć, iż tomizm zdecydowanie odrzuca realizm skrajny, posiada własną ontologię, w której zasada racji bytu jest zasadą dominującą. Fenomenologia zaś, to postawa skrajnego realizmu, która posługuje się zmienną koncepcją ontologii. Posługuje się i chce opierać swe wnioski na analizie ejdetycznej, która bardzo szczegółowo i wnikliwie bada rzecz obecną tu i teraz. W opisie zła tomiści przyjmują klasyczną koncepcję zła. Uważają, iż zło jest tylko brakiem w bycie a jego istota i struktura jest nie możliwa do opisu. Natomiast fenomenolodzy krytykują to i wprowadzają na miejsce pojęcia braku pojęcie zjawy, fenomenu. Zło, ich zdaniem jest fenomenem, który się objawia, który się staje. Po tych słowach wszystko wskazuje na to, iż oba stanowiska nic nie łączy. Czy w rzeczywistości tak jest?

"Zarówno tomizm, jak i fenomenologia — ogólnie rzecz biorąc- charakteryzują się antyimmanentyzmem i antypragmatyzmem, antyrelatywizmem i antysceptycyzmem, przyjmują klasyczną definicję prawdy, oczywistość przedmiotową, jako kryterium prawdziwości poznania, istnienie wiedzy koniecznościowej, dotyczącej tego co istotne. Są nastawione na przedmiot poznania, na jego sens, raczej na treść niż na formę, przyjmują równoległość między przedmiotami a typami poznania (przedmiot specyfikuje akt świadomości), pluralizm bytowania i sposobów poznania" ^{[ 1 ]}. Nieoczekiwanie podobieństwa te wraz z analizą ejdetyczną, stawiają obie koncepcje bardzo blisko siebie. Istnieją oczywiście różnice, — o których była mowa powyżej, — ale czy na tak istotnych podobieństwach, nie jest możliwe pewne porozumienie ponad podziałami. Czy w dziedzinie problematyki zła oba stanowiska są w stanie utworzyć holistyczną, wzajemnie dopełniającą się metodę opisu?

Wydaje się, iż sytuacja ta z obu stron wygląda zupełnie inaczej. Tomizm wszelki opis i jego uzasadnienie buduje na wewnętrznej metafizyce, na metafizyce arystotelesowsko-tomistycznej. Ona to, posługując się racją bytu, jasną logiką bytu, wyznacza granice i obręb rozumienia wszelkich kategorii, które występują wtórnie w dowodzeniu lub uzasadnieniu. Oznacza to, iż wszelkie dociekania w koncepcji klasycznej oparte są na logice bytu jako bytu. Tomiści przytakną, iż tak właśnie jest. Trzeba przyznać, iż wewnątrz kierunku, w systemie logika ta sama się uzasadnia, natomiast przyjęcie nie tyle innej logiki — gdyż nie jest to możliwe, ale logiki odwrotnej mogłoby doprowadzić do podważenia klasycznego ujęcia. Co oznacza logika odwrotna? To sytuacja, gdzie doświadczenie z realnym przedmiotem jest istotniejsze, niż wtórny jego opis. Nasze poznanie przedmiotu nie musi wpisywać się w kategorie, które wprost wynikają z logiki bytu. Nie chodzi tu oczywiście o relatywizm logiki bytu, ale o relatywizm struktur poznawczych, które wynikają z owej logiki. Wydaje się, że na tak skonstruowaną metodę opisu zła, tomiści nie wyraziliby zgody. Potencjalnie można sobie wyobrazić zaistnienie bytu spoza binarnego podziału, na byt-niebyt, np. zjawę. Opis takiego „bytu" byłby raczej opisem pewnego stanu świadomościowego, a nie realnie istniejącego „bytu jako bytu" — odpowiedzą tomiści. Przywołałem tu zarzut tomistów wobec fenomenologów o nadinterpretację stanów świadomościowych wobec obiektywnie, intersubiektywnie istniejących. Fenomenologia wyjaśnia stany, które są realne dla podmiotu, ale co z przedmiotem jako takim, co z bytem jako bytem — pytają metafizycy klasyczni. Z tej perspektywy połączenie sił klasycznej i fenomenalnej koncepcji w analizie zła, od strony tomistów wydaje się być z góry skazane na porażkę.

Fenomenolodzy, w tym J. Tischner, którzy posługują się relatywną (nie relatywistyczną) strukturą poznawczą, niepodporządkowaną żadnej zewnętrznej ontologii, będą mieli nieco inne zdanie. Tomizm jako teoria początkowa jest dobrym startem dla sformułowania opisu zła obecnego tu i teraz. Należałoby jednak posłużyć się innymi kategoriami zamiast bytu i niebytu — na co nie zgodzą się tomiści. W pierwotnym badaniu istnienia zła można by posłużyć się dobrze opracowaną metodą klasyczną. Kolejny etap, nie byłby jednak wejściem w teoretyczny opis tego co stało się z przedmiotem naszego doświadczenia, ale ponownym zgłębieniem tego co doświadczamy jako tu obecnego. Zrozumienie tego co jest tu obecne, to nic innego, jak poznanie istoty przedmiotu, jak bezpośrednie doświadczenie Ja i przedmiotu. Druga część badania mogłaby mieć kształt fenomenologiczny, byłaby pewnego rodzaju analizą ejdetyczną. U J.Tischnera nie mamy do czynienia z takim połączeniem klasycznego i fenomenalnego ujęcia. Jednak dzięki obserwacji dyskusji, jaką prowadził on z tomizmem, można mniemać, że przystałby na powyższą ogólną, otwartą i niedoktrynalną ale systemową metodę badającą zło.

Aktualnie ujawnił się nadrzędny problem poniższej pracy. Próba scalenia tak różnych koncepcji zła, oparta na zmiennej metodzie, miałaby kształt bądź tomizmu fenomenologicznego, bądź fenomenologii tomistycznej. Należałoby zastanowić się czy w przeszłości nie było takich prób? Jednym z takich filozofów jest Karol Wojtyła, który w swojej książce pt. Osoba i czyn ^{[ 2 ]} daje temu jasny wyraz. Łączy on w tym dziele zarówno metodę i klasyczną logikę bytu z ujęciem fenomenologicznym. Całość opisu człowieka jako osoby oparta jest w większości właśnie na analizie ejdetycznej. Na opisie, który interpretuje Ja w obecności z innym Ja, na płaszczyźnie aksjologicznej struktury rzeczywistości. Osoba jest tu przedstawiona wielowymiarowo i zjawiskowo, a jednocześnie całościowo ^{[ 3 ]}. Kwestią dyskusyjną jest, czy powyższa publikacja należy do tomizmu fenomenologicznego, czy nawet fenomenologii tomistycznej. Niewątpliwie waga jaką przypisuje się źródłowemu doświadczeniu, w tym przypadku Osobie a szczególnie jej działaniu, jak i pojedynczemu czynowi, nie pochodzi z metody klasycznej. Mamy tu do czynienia raczej z opisem ejdetycznym, niż statycznym opisem tomistycznym. Z pewnością tematyka książki, czyli bardzo specyficzne rozumienie Osoby, skłoniło autora do przyjęcia takiej metody. Niezależnie od tego, uwidacznia się tu próba pogodzenia, albo bardziej — odświeżenia, odnowienia tomizmu i obrona przed krytyką nie tylko ze strony fenomenologii. To poszerzenie opisu tego, co realnie doświadczamy, w przypadku Wojtyły, przyniosło efekt bardzo wnikliwej analizy i wyjaśnienia korelacji, jakie zachodzą między czynem, działaniem a osobą go wykonującą ^{[ 4 ]}. Czy podobna współpraca w opracowaniu kategorii zła między tomizmem i fenomenologią, także jest możliwa?

Jeżeli chciałoby się na to pytanie udzielić twierdzącej odpowiedzi, należałoby wyznaczyć jasne kryteria wewnętrznej struktury nowego opisu. Uważam, iż z jednej strony, w metodzie tomistycznej należy pogłębić opis źródłowego bezpośredniego doświadczenia, aby uwolnić się od krytyki o redukcjonizm. Z drugiej strony, w fenomenologii powinno się uściślić terminologię, korzystając z wzoru klasycznego, ale nie z jego struktury, aby zminimalizować subiektywną interpretację. Całość natomiast powinna wpisywać się zarówno w przedmiotowy, jaki i podmiotowy stosunek do zła. Co oznacza, że interpretacja zła obecnego w świecie zewnętrznym jak i immanentnie w człowieku, powinna na obu płaszczyznach odbywać się tak samo intensywnie. Czy tak skonstruowana metoda będzie fenomenologią tomistyczną czy tomizmem fenomenologicznym, czy jeszcze inną metodą, zależeć będzie od akcentu jaki położy się na poszczególne elementy całej struktury opisu.

Zacznijmy od początku. Krytyka ujęcia klasycznego dotyczy jego struktury systemowej, ale nie całościowej. Tomizm jest stanowiskiem filozoficznym wypracowanym przez stulecia, charakteryzuje się bardzo wnikliwą i systematyczną metodą badawczą. W analizie zła krytykuje się go nie za braki w metodzie czy metafizyce, ale za niedocenianie poznania bezpośredniego jako źródła wiedzy dla człowieka najistotniejszej. Tomizm jest oczywiście realizmem, ale struktura badania i opisu ma charakter bardziej teoretyczny, niż źródłowy, podmiotowy. Wydaje mi się, że w tym miejscu wartościowe byłoby wprowadzenie w pustą przestrzeń zjawiskową głównego hasła fenomenologicznego, powrotu od rzeczy samej. Spowodowałoby to w metodzie klasycznej, w momencie tworzenia teorii, ponowne wgłębienie się, spojrzenie, nie na przedmiot mentalny, jako pewną kategorię umysłu, ale na przedmiot realnie tu obecny. Ta nowa, proponowana przeze mnie, dość hybrydalna metoda, nie zrywałaby z tradycją klasyczną, ale opierając się na niej, zasilana opisem ejdetycznym — istotowym, szerzej przedstawić mogłaby zło obecne tu i teraz. Pozostałaby metoda klasyczna ze swoim analitycznym opisem, ale oparta byłaby głównie na źródłowym, fenomenologicznym doświadczeniu. Mówiąc precyzyjniej, byłby to pewnego rodzaju fenomenalizm tomistyczny. ^{[ 5 ]}

Jak już zaznaczyłem, z tomizmu pozostanie analityczna metoda tworząca teorię, zaś z fenomenologii pochodzić będzie opis istotowy, źródłowy. Oznacza to, że koncepcja ta opierać się będzie na metodzie klasycznej, nie korzystającej już z klasycznej ontologii, ale ontologii wynikającej z bezpośrednio doświadczonego przedmiotu. Teorii tej nie nazwiemy tomizmem fenomenologicznym, gdyż wprowadzona została inna, nietradycyjna, wydaje mi się szersza struktura ontologiczna. Struktura ta, oczywiście pierwotnie jest oparta na binarnym podziale byt-niebyt, ale stopniowe wnikanie w naturę przedmiotu oraz jego relacje mogą wykraczać poza klasyczny schemat. Mogą ukazywać sposób istnienia przedmiotu z pogranicza dualności bytu i niebytu, ale do niego ściśle nie należącej. Należy także zauważyć, że nie będzie to fenomenologia tomistyczna, gdyż opis ejdetyczny wprawdzie jest jądrem badania całościowego, lecz nieustannie warunkowany jest na ścisłej podstawie teoretycznej — tomistycznej. Czym więc jest fenomenalizm tomistyczny?

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Henryk Elzenberg - etyk heroiczny Niemoralna propozycja

See comments (1)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word