Charakterystyka głównych systemów religijnych Wschodu

Religia, według słownikowej definicji to system wierzeń i praktyk przyjętych w danej społeczności, określający relację jednostki do różnie pojmowanej sfery sacrum, czyli świętości i sfery boskiej. Manifestuje się ona w wymiarze doktrynalnym (doktryna, wiara), w czynnościach religijnych (kult), w sferze społeczno-organizacyjnej (wspólnota religijna) i w sferze duchowości indywidualnej. Relacja jednostki do sacrum koncentruje się wokół poczucia świętości — chęci zbliżenia się do sacrum, poczucia lęku, czci czy dystansu wobec niego. Jednak pojęcie religii jest dużo głębsze. Można przez religię rozumieć także zbiór nauk moralno — filozoficznych, a jednocześnie mając na uwadze nadprzyrodzone źródło jakiegoś zjawiska, czy też niejako moc przyrody, lub zwierząt.

Nie da się jednoznacznie określić początków religii. Według badań, już u ludzi pierwotnych, widoczne były początki wierzeń. Specyficzne sposoby chowania zmarłych, malowidła ścienne mogą dawać podstawy prostych religii. Znakiem tego, religia towarzyszy człowiekowi od zarania dziejów. Wraz z rozwojem społecznym człowieka, rozwojowi ulegała religia. Historia i geografia religii wskazuje, że ich ojczyzną jest Bliski Wschód i Indie — ojczyzna hinduizmu i buddyzmu.

Pierwotne wierzenia najdawniejszych kultur nie są dokładnie poznane. Prawdopodobnie opierały się na fetyszyzmie ^{[ 1 ]}, totemizmie ^{[ 2 ]}, animizmie ^{[ 3 ]} i manizmie (od „manes" zmarli przodkowie — wiara i kult zmarłych). Głównym zaś elementem był politeizm. Te i inne jeszcze formy religijne występowały u większości ludów pierwotnych.

Najważniejszym czynnikiem kształtującym religie jest potrzeba wytłumaczenia zjawisk, których nie można ogarnąć umysłem. Takimi zjawiskami mogły być siły przyrody, które dla pierwotnych ludzi były czymś niesamowitym, co nadawało im rangę czegoś boskiego, pochodzącego od nieznanej siły. Uzależnienie się człowieka od przyrody i jej kaprysów, sprzyjało rozwojowi czci gwiazd, nieba, ziemi, burz, piorunów, Słońca, czy też Księżyca. Rozwój umysłowy ludzi pierwotnych i częściowe opanowywanie zjawisk zachodzących w przyrodzie spowodował zanik kultu natury. Nawet w pierwotnych religiach rozpowszechniła się, działalność kapłanów, czarowników, szamanów, którzy jako mający większą wiedzę o kulcie zajmowali się przebłagiwaniem bóstw. Kolejnym czynnikiem może być lęk człowieka przed śmiercią i chorobami. Zależnie od religii, śmierć i choroby są różnie postrzegane. W niektórych religiach śmierć jest początkiem życia w wyższym poziomie duchowym, lub po prostu początkiem nowego życia, lecz w odmienionej formie. Religia daje w tej sprawie pewnego rodzaju ukojenie.

Duże znaczenie w kształtowaniu religii ma też postawa społeczna, która polega na potrzebie wywyższenia pewnej klasy społecznej ponad inne, w celu nadania jej cech boskich. Ważne są też procesy psychiczne. Człowiek widząc coś niewytłumaczalnego, od razu przypisuje temu jakąś moc, by następnie szukać wyższej siły twórczej, co prowadzi do dyskusji na temat celu istnienia zjawisk (w tym również celu istnienia człowieka), a także na temat osoby boga, czy innej siły wyższej.

Około III tysiąclecia p.n.e. na terenach najdawniejszych cywilizacji wschodnich wykształcały się pierwsze wierzenia. Około III wieku n.e. możemy mówić o końcu starożytności — wtedy też wygasło dużo religii.

Do scharakteryzowania religii najlepszy jest jej podział na państwowe, narodowe i światowe. Większość zaliczamy do plemiennych i narodowych. Nawet wielkie wyznania takie jak hinduizm nie wychodzą poza ramy jednego narodu. Do państwowych i plemiennych należą jeszcze: wedyzm, braminizm, dżinizm, taoizm, religie Mezopotamii, zaratusztrianizm, religia Egiptu, Fenicji i Syrii oraz judaizm. Światowych religii jest niewiele, należą do nich m. in. buddyzm i w pewnej mierze konfucjanizm. Religie te rozwijały się na terenach głównych cywilizacji starożytnego wschodu: Doliny Indusu, Mezopotamii, Persji czyli w Azji Południowo-Zachodniej, Egiptu, nad morzem Śródziemnym i obszarach Przedmiotem mojej pracy są główne prądy religijne starożytnego wschodu. Zwrócę uwagę na powstawanie religii, fazy rozwojowe i związek z życiem społecznym, ekonomicznym, politycznym i kulturowym.

Religia Ariów indyjskich

O cywilizacji, wierzeniach oraz praktykach religijnych Ariów indyjskich ^{[ 4 ]}. Stąd właśnie wywodzi się nazwa Wedyzmu — najstarszej względnie poznanej religii Indii, politeistycznej, wywodzącej się prawdopodobnie z okresu między połową drugiego tysiąclecia a początkiem pierwszego. Najstarszą warstwą tradycji wedyjskiej są tzw. „mantry", czyli teksty odmawiane przy składaniu ofiar, uporządkowane w czterech zbiorach tj. „sanhitach". Są to: „Rygweda" (Wiedza hymnów), „Samaweda" (Wiedza śpiewów), „Jadźurweda" (Wiedza formuł ofiarnych), „Atharwaweda" (Wiedza zaklęć). Bóstwa wedyjskie nie ograniczają się tylko do istot boskich. Istnieją duchy leśne i polne, inne reprezentują siły natury czy zjawiska przyrody (Djaus — Niebo, Prthiwi — Ziemia, Suria — Słońce, Uszas Jutrzenka, Agini — Ogień, Czandramas — Księżyc), jeszcze inne nabrały znaczenia etycznego: Mitra i Waruna to dwaj stróże czuwający nad porządkiem moralnym. Występują także mityczni kapłani i bohaterzy, boskie zwierzęta (rumaki, byki, kozy) i rośliny, ubóstwione góry i rzeki. Jako przeciwnicy bogów pojawiły się demony. Tu prawdopodobnie po raz pierwszy spotykamy się ze zjawiskiem henoteizmu ^{[ 6 ]}. W wedyzmie zaczął wykształcać się stan kapłański. Zmarłych palono albo grzebano. Wierzono, że zmarli przebywają w pobliżu swego dawnego domostwa, ich siedzibą ostateczną był „świat ojców".

Aryjczycy traktowali krajowców (rdzennymi mieszkańcami Doliny Indusu byli Drawidowie) jak wrogów, później włączyli ich do własnego systemu społecznego, przyznając im najniższe miejsce w hierarchii. Między IX — VI w. p.n.e. zaczął kształtować się ustrój stanowy, którego celem było ścisłe rozgraniczenie kapłanów, tj. braminów, od kszatrijów (rycerzy) i wajśjów (rolników, kupców) oraz oddzielenie tych trzech stanów od tubylczych siudrów skazanych na służenie klasom wyższym. Naczelne miejsce w tej hierarchii zajęli bramini. To postać religii, w której dawniejszą wiarę w bóstwa przesłoniły ceremonie. Wytwór braminów badaczce nazwali „braminizmem".

Na plan pierwszy wysuwają się bóstwa wcześniej mało znaczące. Pradżapati — „Pan stworzeń" obejmuje stanowisko stwórcy świata, ojca bogów i demonów a zarazem pierwszego ofiarnika. Uwypukla się kontrast między bogami a demonami. Bogowie są niezdolni odmówić posłuszeństwa znawcy świętych formuł. Z czasem pojawiają się medytacje nad jednością duszy jednostkowej i duszy wszechświata. Powstał też zupełnie nowy pogląd, mianowicie wiara, że uczynki dokonane w ciągu życia powodują odrodzenie się w nowej egzystencji ziemskiej.

Dżinizm

W VI wieku p.n.e. narodziła się kolejna religia Indii. Za twórcę Dżinizmu uważa się księcia Wardhamana, zwanego później Mahawira („Wielki bohater"). Niezadowolony z życia przemyśliwał nad sensem świata, medytował. Został Dźiną tj. zwycięzcą i prorokiem, zaczął głosić najwyższą prawdę. Dżinizm jest religią przeznaczoną dla ludzi chcących wyrzec się dóbr ziemskich i zostać bezdomnymi ascetami. Obok mnichów i mniszek byli laicy wyznający tę samą wiarę, ale niezwiązani ślubami ubóstwa i czystości. Oni dbali o utrzymanie zakonników i zakonnic. Kazania Mahawiry przekazywano ustnie, a spisano prawdopodobnie w tysiąc lat po jego śmierci.

Pod koniec I wieku p.n.e. doszło do rozłamu dżinizmu na „digambarów", tj. odzianych w powietrze, czyli chodzących nago, i „śwetambarów", tj. noszących białe szaty. Nauka Dżiny rozpowszechniła się szeroko, docierając z Biharu do Oryhy, do Indii północnych i środkowych.

Buddyzm

Jak dżinizm nazwano od przydomku jego założyciela tak buddyzm otrzymał nazwę od przydomku swego twórcy. „Buddha" znaczy „przebudzony, oświecony". Właściwe jego imię brzmiało Siddhartha, urodził się około 560 roku p.n.e. w Kapilawastu, nazywano go Gautamą. Najpierw oddał się medytacji, po dostąpieniu oświecenia wygłosił swoje pierwsze kazanie. Założył zakon, wędrował po Indiach północnych i wygłaszał kazania. Nirwanę osiągnął w mieście w Kusinagara około 480 roku p.n.e. (w tradycji cejlońskiej w 543 roku p.n.e.). Uczniowie rozpowszechniali naukę mistrza w Indiach. Przekazywano ją tylko ustnie, w różnych językach, narzeczach. Dopiero w około 245 roku p.n.e. ustalono pierwszy kanon jednej ze starszych szkół.

Około początku naszej ery powstał w łonie buddyzmu prąd „mahajana", tj. „wielki wóz", różniący się wybitnie od dawniejszej postaci tej religii, nazwanej odtąd „hinajana", tj. „mały wóz". Mahajana powstała wskutek znacznego zwiększenia się liczby buddów. Etyka stała się bardziej altruistyczna — nie myślano o zbawieniu tylko siebie, ale o zapewnieniu zbawienia w postaci Buddy innym.

Kanon buddyjski stanowi trzy działy zwane „koszami" (Pitaka): „Kosz dyscypliny zakonnej" (Winajapitaka), „Kosz kazań" (Suttapitaka) i „Kosz dogmatyki scholastycznej" (Abhidhannapitaka). Buddyści wierzą, że w chwili śmierci następuje rozkład i zanik materialnych i duchowych składników człowieka, świadome życie nie ulega przerwaniu, tylko staje się podstawą narodzin nowej istoty, różnej od zmarłego, lecz kontynuującej jego życie. Poza bytem na ziemi jest jeszcze egzystencja piekielna i niebiańska. Przebywanie w niebie i w piekle nie jest wieczne, prawdziwe zaś zbawienie polega na osiągnięciu nirwany (dosłownie „zgaśnięcie"). Daje ona najwyższą, niewypowiedzianą rozkosz.

W buddyzmie oprócz mnichów i mniszek byli laicy i laiczki. Laików obowiązywała wiara w Buddę i jego naukę, przestrzeganie pięciu zakazów, mianowicie: zabijania, kradzieży, kłamstwa, picia napojów upajających i prowadzenia życia nieczystego.

[ 1 ] Fetyszyzm — kult pewnych rzeczy, którym z powodu mieszkającego w nich ducha przypisuje się siłę oddziaływania nadprzyrodzonego.

[ 2 ] Totemizm — rozwinięta postać fetyszyzmu, wiara w duchy opiekuńcze, pochodzenie od tego samego gatunku zwierzęcia — totemu — który jest opiekunem rodziny.

[ 3 ] Animizm — pewna forma myślenia abstrakcyjnego, zaczątek filozofii wyrażającej się w poszukiwaniu elementów określających istotę zjawiska, próbę tworzenia bytów idealnych.

[ 4 ] Ariowie, nazwa plemion starożytnych Indów i Irańczyków; ok. 2000-1500 p.n.e. stopniowo opanowując dolinę Indusu i Wyżynę Irańską, odegrali tam doniosłą rolę cywilizacyjną) dowiadujemy się z Wedy {P:5|Dosł. „wiedza", jest to zbiór dzieł o różnej treści układanych prawdopodobnie od połowy II tysiąclecia do połowy I tysiąclecia p.n.e.

[ 6 ] Henoteizm — forma wierzeń, w których jedno z wielu czczonych bóstw zajmuje pozycję dominującą.