Oczywiście, na tym nie kończy się lista koncepcji filozoficznych propagujących wolność człowieka. Nie można zapominać o prekursorze myśli Kanta, Davidzie Humie, który to poddał miażdżącej krytyce ideę przyczynowości, jedną z podstawowych zasad całej epistemologii. Ponadto, dużą wartość człowieka zauważał Thomas Hobbes. Jego wiara w możliwości człowieka znajdowała wyraz w przekonaniu, że każda jednostka ludzka zdolna jest, jeśli tylko zdobędzie się na wystarczającą uwagę, samodzielnie odkryć boskie prawa. ^{[ 9 ]}

Jednak to właśnie te postacie zbudowały ostateczny obraz myśli wolnościowej Oświecenia, która to została poddana obszernej krytyce. W kwestii politycznej była ona związana z efektami rewolucji francuskiej, a jej głównym twórcą był prekursor konserwatyzmu, Edmund Burke. W kwestii obyczajowej proponuję przyjrzeć się dwudziestowiecznej koncepcji Ericha Fromma i jego ucieczki od wolności.

3. Krytyka projektu oświeceniowej wolności

3.1 Konserwatyzm

3.1.1 Krytyka rewolucji francuskiej

Nie sposób zaprzeczyć, że rozbudowane idee liberalne były główną przyczyną zmiany nastawienia Francuzów do władzy i przeprowadzenia Rewolucji Francuskiej. Był to w istocie punkt zwrotny dziejów, który nie pozostał obojętnym dla nikogo wydarzeniem, nie tylko politycznym, ale i filozoficznym. Ostatecznie, jest to data końcowa Oświecenia.

Krytykę Rewolucji Francuskiej stworzono podobnie rozbudowaną jak bibliotekę myśli do niej nakłaniających w XVIII w. Zajmowali się nią zarówno socjologowie jak i politycy. 

Do tych pierwszych można niewątpliwie zaliczyć Hannah Arendt, która tematykę rewolucji we Francji uwzględniła w jednym z najważniejszych swoich dzieł: O rewolucji. Można tam przeczytać: „Siła i energia w stanie przedpolitycznym są bezpłodne. Ludzie Rewolucji Francuskiej — nieumiejący odróżnić siły i przemocy od władzy i przekonania, że wszelka władza musi pochodzić od ludu — otworzyli sferę spraw politycznych dla owej przedpolitycznej, naturalnej siły mas, ta zaś zdławiła ich, tak samo jak wcześniej zdławiła króla i dawne władze". ^{[ 10 ]}

Jak widać, jest to zrozumiała i naukowa krytyka sposobu realizacji idei Oświecenia przez rewolucjonistów. Jednak warto wiedzieć, że już w 1790 roku, a zatem półtora wieku przed dziełem Arendt, właściwie na bieżąco ukazały się Rozważania o Rewolucji we Francji Edmunda Burke’a, które to wydarzenie uważane jest za początek idei konserwatywnej, a sam polityk za twórcę konserwatyzmu.

Można oczywiście powiedzieć, że idea zachowania istniejącego porządku istnieje od momentu powstania pierwszego prawa, jednak wolnomyślicielstwo Oświecenia i radykalne zmiany, jakie postulowali teoretycy tamtego okresu spowodowały wykształcenie się rozbudowanego ruchu konserwatywnego w Europie. Edmund Burke, pierwszy myśliciel tej opcji politycznej, był zagorzałym krytykiem Rewolucji Francuskiej. „Społeczeństwo jest rzeczywiście umową. (...) Należy odnosić się do niego ze szczególnym szacunkiem, bo nie jest ono spółką dotyczącą rzeczy służących wyłącznie pospolitej, animalnej egzystencji. (...) A skoro celów takiej spółki nie można osiągnąć w ciągu wielu pokoleń, staje się ono spółką wiążącą nie tylko dla żyjących, lecz także żyjących i zmarłych oraz tych, którzy mają się narodzić". ^{[ 11 ]}

Nie wolno zapominać, że tymi słowy Burke poddaje krytyce odejście od postulowanych już przez Locke’a zasad racjonalności w umowie społecznej ku załatwianiu konkretnych, krótkoterminowych interesów przez rewolucjonistów. Przypomina on o znaczeniu, jakiego w wykonaniu planu zabrakło przy wykorzystaniu przejętej władzy.

Myśl Oświecenia w aspekcie wolności postuluje zmiany duże, można nawet powiedzieć: większe, niż jest w stanie stabilnie przyjąć na siebie jeden system polityczny. Właśnie rozhuśtanie polityki we Francji było efektem braku elastyczności tamtejszego systemu.

Nie można też zapominać, że przez cały okres antyczny i średniowieczny powszechna wolność osobista i polityczna nikomu się nie śniła, zaś idee oświeceniowe nie znalazły wystarczającego poparcia. System funkcjonujący przez tyle tysiącleci utrzymywał się, co stanowi o jego wartości, według konserwatystów. Dlatego idee wolności nie mogą być wprowadzone, bo są sprzeczne z naturą i prawami polityki. W naturze ludzkiej, jak podejrzewał już Burke, nie leży powszechna wolność, co może być jedną z przyczyn, dla których nawet u progu XXI wieku nie została ona wprowadzona na całym świecie.

Istotę tak wysokiego statusu trwałości w myśli konserwatywnej pomagają zrozumieć współczesne źródła. "Reakcją na słabość ancien regime’u, szybko tracącego swój autorytet — była obsesja trwałości. Oczywiście, trwałość ceniono od niepamiętnych czasów (...). Ale coraz szybszy rozpad ancien regime’u sprawił, że troska o trwałość instytucji społecznych stała się sprawą szczególnie palącą i niecierpiącą zwłoki". ^{[ 12 ]} Stąd tak miażdżąca krytyka wszelkich godzących w tradycyjne teorie polityczne ruchów społecznych, której pierwszą ofiarą padł oświeceniowy liberalizm.

3.1.2 Główne idee konserwatyzmu

„Poszczególne wspólnoty tego powszechnego królestwa nie mają moralnego prawa, by samowolnie, myśląc o dokonaniu przygodnych ulepszeń, odizolować się, rozerwać więzy spajające ich podporządkowaną wspólnotę i zmienić ją w aspołeczny, nieobywatelski, bezładny chaos elementarnych cząstek". ^{[ 13 ]} Krytyka Burke’a dotyczy również atomizacji społeczeństwa, ale i naruszania porządku świata. Angielski konserwatysta uważa, że taki liberalizm stanowi zagrożenie dla ładu międzynarodowego, a jednocześnie nie zapewnia porządku nawet na poziomie pojedynczego państwa.

„Wy sądzicie, że zwalczacie przesądy, lecz w rzeczywistości wydaliście wojnę naturze (...). Do rządzenia predestynują wyłącznie cnota i mądrość (...) wszędzie, gdzie można je rzeczywiście znaleźć, w każdym stanie, kondycji, profesji czy fachu, zawsze mają przez Niebiosa otwarte drzwi do stanowisk i zaszczytów. (...) Wszystko powinno być dostępne, lecz nie dla każdego, bez różnicy" ^{[ 14 ]}. W powyższym fragmencie widać wyraźne odcięcie się konserwatysty od poglądów Oświecenia, całkowitą negację antydogmatyzmu kończącej się epoki. Według Burke’a, rewolucja była efektem wojny wydanej przez filozofię Oświecenia naturze, a właściwie niebiosom, które ustanowiły porządek na ziemi.

Można powiedzieć, że myśl konserwatywna nie tylko przywraca stary ład i szuka trwałych, niezmiennych wartości jak mądrość i cnota. Dodatkowo wyraża wiarę w siłę kierującą losem świata niezależną od ludzi, a przez to rozdzielającą rolę na Ziemi każdemu człowiekowi. W ramach tych poglądów, konserwatyści prezentują stanowisko zaprzeczające wierze w wolność i siłę wyboru człowieka, a nawet odmawiające mu konstytutywnej roli w budowaniu swojego otoczenia.

Jest to mocny cios dla ideologii liberalnej, ponieważ opiera się na przesłance historycznej, a nie racjonalnej. Konserwatyzm można nazwać pewną praktyką polityczną, wiarą w sprawdzone przez lata rozwiązania. Burke odrzuca każde rewolucyjne zmiany, które postulują drastyczną rozbiórkę istniejącego systemu i budowę nowego na jego miejsce. 

Dla konserwatystów, racjonalność i podbudowa ideologiczna projektu nie są wystarczającym warunkiem do wprowadzenia go w życie, ale właśnie efekty, jakie ten wniesie do istniejącej harmonii politycznej.

Mówiąc o wydarzeniach roku 1688 w Anglii, Burke twierdzi: „Zasadą wszystkich przedsiębranych dotąd reform było odwoływanie się do przeszłości, i mam nadzieję, więcej: jestem przekonany, że te wszystkie, jakie dokonane zostaną w przyszłości, będą naśladowały ten sposób postępowania". ^{[ 15 ]} W ten sposób wskazuje na znaczenie negowanych przez liberalne Oświecenie, wcześniejszych dokonań legislacyjnych i politycznych. Właśnie wypróbowane pomysły poleca brać za przykład prekursor konserwatyzmu. Na ich podstawie, uważał, można zbudować stabilny system polityczny.

Myśl konserwatywna nie odrzuca wszelkich zmian, ale postuluje, aby dokonywane one były na drodze ewolucji, a nie rewolucji. „Duch innowacji wywodzi się zwykle z samolubnego usposobienia i ciasnoty umysłu. Ludzie, którzy nigdy nie oglądali się na przodków, nie będą myśleć o potomnych. Poza tym społeczeństwo angielskie wie dobrze, że idea dziedziczenia stanowi pewną podstawę zachowywania i przekazywania, niewykluczającą jednak wcale udoskonaleń". ^{[ 16 ]} 

Konserwatyzm odznacza się powątpiewaniem w moc rozumu, a w szczególności w jego samowystarczalność. Burke uznaje dziedzictwo myśli za nieodłączny i konieczny element rozwoju myśli.

Jeśli z dzieła Anglika odsączyć treści wynikające z antagonizmów sąsiadów znad Kanału Le Manche, to można w nim znaleźć zgoła odmienną od oświeceniowej, koncepcję nauki. Otóż zakłada ona, że zmiany mogą być jedynie odniesieniem do poprzednich teorii, które sprawdziły się w przeszłości. ^{[ 17 ]} Ponadto, odrzuca autonomiczny charakter wiedzy i egalitaryzm rozumowy społeczeństwa. Jest to pod tym względem dość trafna krytyka, celująca w błąd założenia Oświecenia — skupienia się jedynie na ludziach wykształconych, a odmówienie prawa głosu masom, które to zwróciło się przeciwko teoretykom Rewolucji Francuskiej.

Wreszcie, konserwatyzm jest akceptacją niezmiennych praw natury, których istnienie nie zależy od istnienia człowieka. Dlatego warunkiem podstawowym tej ideologii jest konfrontowanie zmian ze stanem faktycznym. W istocie inny konserwatysta, Joseph De Maistre, w swoim dziele pisze: „Wszyscy teiści świata zgodzą się niewątpliwie, że ten, kto gwałci prawa, sprzeciwia się woli bożej i staje się winny wobec Boga (...) a ponieważ chciał on społeczeństwa, chciał również zwierzchności i praw, bez których nie może istnieć żadne społeczeństwo" ^{[ 18 ]}. W ten sposób, konserwatyzm ostatecznie dokonuje pogrzebu wolności człowieka, na powrót propagując jego kompletne uzależnienie od woli Boga.

Rewolucja Francuska stanowiła znaczący przyczynek do powstania szerokiej myśli konserwatywnej, zaprzeczającej w zasadzie wszystkim ideom liberalnym. Odrzucała zarówno ideę perfekcji, prymat rozumu czy relatywizację wartości, ale i pierwszeństwo praw człowieka nad jego obowiązkami. I choć jest to niewątpliwie ważna koncepcja, której spór z liberalizmem do dzisiaj jest jedną z podstawowych opozycji politycznych, to miała charakter reakcyjny i wydaje się badać istotę odrzucenia wolności poza człowieka. 

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Idee Oświecenia a rewolucja francuska Radykalne Oświecenie

See comments (5)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word