1. Konserwatyzm jako ideologia polityczna

„Konserwatyzm rzadko wyraża się w maksymach, formułach czy celach. Jego istota jest niewyrażalna, a jeśli już zostanie — pod przymusem — wyartykułowana, to z domieszką sceptycyzmu. Da się to jednak zrobić (...) i konserwatyzm nie szczędzi po temu starań, chociaż nie zawsze z przekonaniem, że znalezione słowa będą zgodne z instynktem, który je zrodził" ^{[ 1 ]}.

Tymi słowami określa swoją ideologię polityczną współczesny konserwatysta, Roger Scruton, oddają one przekonanie o jej naturalnym charakterze lub przeciwnie — wskazują, że za enigmatycznością przekazu stoi próba usprawiedliwienia niejasności założeń doktryny konserwatyzmu. Tak czy inaczej, ideologia konserwatywna jest na tyle rozbudowanym wytworem ludzkiej myśli, że nie sposób zawrzeć jej nawet w najobszerniejszym dziele. Jej początki sięgają oficjalnie osiemnastego wieku, choć już wcześniej pojawiały się przekonania, których charakter dzisiaj uznalibyśmy za konserwatywny. Do dzisiaj jest żywą ideologią polityczną, rozwijającą się w wielu dziedzinach życia, naukach społecznych oraz politycznych, w swej wymowie będąc zarówno umiarkowanym, jak i radykalnym stanowiskiem. Konserwatyzm rozwijał się głównie w Europie i Stanach Zjednoczonych, a lista myślicieli i polityków przyznających się do konserwatywnych poglądów jest bardzo długa.

W związku z powyższym chciałbym skupić się na klasycznej odmianie konserwatyzmu, jaką obserwujemy u Edmunda Burke’a; jego genezie i założeniach; oraz krótkiej charakterystyce innych jego odmian. Objętość i rodzaj pracy nie pozwala na szczegółową analizę myśli konserwatywnej XIX i XX wieku, pomimo jej ogromnego wpływu na proces dziejowy. Powstało już wiele dzieł opisujących to zagadnienie. Przyjęte w pracy podejście do tematu pozwala na przedstawienie kilku głównych założeń myśli konserwatywnej, a przez to zachęcenie czytelnika do spojrzenia na współczesną politykę jako tworzoną w znacznej mierze przez ideologię konserwatywną.

2. Początki myśli konserwatywnej

2.1. Przyczyny rozwoju

Konserwatyzm narodził się jako reakcja na emancypacyjne dążenia zbiorowości niedysponujących wcześniej podmiotowością polityczną ^{[ 2 ]}. Reakcja ta była naturalnym odruchem wszystkich tych, dla których rewolucyjne hasła Wielkiej Rewolucji Francuskiej, a w szczególności tworzony przez nią nowy porządek polityczny, ideologiczny i obyczajowy o oświeceniowym rodowodzie, były nie do zaakceptowania.

Rewolucja była jednak tylko bezpośrednim aktem wyzwalającym odruch zachowawczy części społeczeństwa. Większość przyczyn tego wydarzenia sięga dalej w przeszłość.

„Odkrycia geograficzne, odrodzenie, reformacja, związane z nią spory religijne, (...) narodziny rynku (...) pojawienie się idei autonomii człowieka, stopniowy upadek monarchii, kształtowanie się wizji suwerennego ludu, a wreszcie bunty i rewolucje — wszystko to nie mogło pozostać bez odpowiedzi grup, które nie pragnęły wcale jakichkolwiek przeobrażeń, a swoją egzystencję nieodwracalnie wiązały z tym, co wieczne albo przynajmniej dostatecznie zadawnione" ^{[ 3 ]}.

Podstawowym przekonaniem konserwatystów jest wiara, że to, co człowiek uzyskał od przodków, tudzież co zostało ustanowione przez Boga, musi być podstawą rozwoju. Koncepcja rozwoju ewolucyjnego, bazującego na sprawdzonych rozwiązaniach i dobudowywaniu do nich nowych elementów, a nie przekształcania bazy, jest głównym założeniem myśli konserwatywnej. Stoi ona zatem w otwartej sprzeczności wobec wszelkich działań o charakterze rewolucyjnym, co stanie się fundamentem opozycji do reakcjonistów, scalającej różnorodne koncepcje znajdujące się w nurcie konserwatywnym.

Filozofia konserwatywna przedstawiała siebie jako wizję konieczną i nieuchronną, w przeciwieństwie do przypadkowości buntu. Przyczyną budowy całej myśli było przekonanie, że ideologia konserwatywna musi mieć cechy uzasadniające jej wyższość nad zbiorem postulatów rewolucyjnych — jasną i rozbudowaną koncepcję filozoficzną, przemyślaną i zrozumiałą, odwołującą się do niepodważalnych z założenia autorytetów.

„Konserwatyzm, jako defensywna odpowiedź na dokonujące się zmiany i nowożytny radykalizm (...) był tedy specyficznym stanowiskiem doktrynalnym, mającym w sytuacji zagrożenia dostarczać wiedzy o tym, czym jest społeczeństwo, jak powstało i funkcjonuje" ^{[ 4 ]}. Dlatego konserwatyści uważani byli z założenia za pasywistów, którzy kładą nacisk na teoretyczne rozważania, a nie nieprzemyślane reakcje na zmiany sytuacji.

2.2. Główne założenia ideologii konserwatywnej

Jednak tym, co najważniejsze dla konserwatysty, "(...) był postulat baczenia na okoliczności oraz konsekwentnego działania wedle wskazań rozumu politycznego, który nakazuje porzucić abstrakcyjne idee i chronić własną tożsamość, trwać przy prawach narodu miast walczyć o realizację uprawnień człowieka bez tożsamości wspólnotowej, bronić sprawdzonych w czasie instytucji, miast kreować nowe, zachować związek z autorytetami, które swój status czerpią z dawności, nie zaś z przypadkowego ustanowienia ludzkiego, poddawać się Bogu i Jego prawom, a nie poprzestawać na podporządkowaniu normom ustanawianym przez niedoskonałego moralnie i intelektualnie człowieka" ^{[ 5 ]}.

Tak istotę konserwatyzmu oddaje współczesny autor, Bogdan Szlachta. Warto zwrócić uwagę, że wymienione wyżej cechy zebrane zostały w antagonistyczne stanowiska, co podkreśla na opozycyjny wobec oświeceniowych, postępowych ruchów polityczno-społeczno-obyczajowych. Konserwatyzm ma charakter zdecydowanie obronny, zachowawczy, z nieufnością odnoszący się do wszelkich zmian i nowości.

2.2.1. Wizja społeczeństwa

Ideom umowy społecznej, suwerenności ludu i teorii praw naturalnych konserwatyści przeciwstawiali, wolną od ambicji i dążeń do zmiany, o ustalonych przez Boga cechach i silnym związku międzypokoleniowym, ideę porządku. Odrzucają oni autonomię jednostek znaną z wizji społeczeństwa Locke’a czy walkę grup społecznych widoczną w rewolucji francuskiej, na rzecz poszukiwania ponadczasowych praw zapewniających trwałość bytu politycznego i harmonię całego społeczeństwa.

Ponadto, krytyka rewolucji jako niszczenia dziedzictwa ojców, które winno być przekazywane dzieciom, a nie niszczone, jest podstawą myślenia konserwatystów o trwałości i ciągłości politycznej. Rewolucjonista w oczach konserwatystów jest burzycielem wiecznego porządku zastanego przez niego na świecie. Każde społeczeństwo, w myśl ideologii konserwatywnej, pochodzi od Boga, zaś ludzie jedynie w ograniczonym stopniu mają nietwórczy wpływ na jego budowę.

Zatem ludzie są w stanie scalać elementy społeczeństwa, nie posiadają jednak możliwości kreacyjnych. Ich działanie może polegać na rozbudowywaniu już istniejących elementów, a poprzedzone winno być odpowiednim namysłem. Same zmiany nie mogą niszczyć niezmiennej istoty społeczeństwa, państwa, gdyż jest to nieuznająca zasad rewolucja. A tą ostatnią konserwatyzm potępia z całą mocą, o czym wspominałem już wyżej.

Nakazuje on wreszcie [konserwatyzm — D. K.] konserwatystom bronić tego, co łączy wspólnotę polityczną, zwalczać zaś to, co ją dzieli, wskazując wartość własnych instytucji wychowujących do życia wspólnotowego, z których doświadczenia winny korzystać wszystkie jednostki świadome potrzeby trwania wspólnoty narodowej ^{[ 6 ]}.

Myśl konserwatywna kładzie duży nacisk na możliwości wspólnoty, stąd jej tak zaciekła obrona niezależności grup narodowych, zbudowanych w oparciu o te same wzorce wychowania i przekazywanie wartości pomiędzy pokoleniami. O ile jeden człowiek jest mocno ograniczony, to jednak dorobek przodków w połączeniu ze wspólnotowością grupy ludzi daje całej wspólnocie znaczący wpływ na rzeczywistość — taki w skrócie jest pogląd konserwatystów na sens i sposób istnienia społeczeństwa.

Prekursorzy konserwatyzmu na Wyspach Brytyjskich — jak choćby Blackstone — utrzymywali, że racjonalne prawa i instytucje są „naturalne" z tego powodu, że ich długie istnienie świadczyło o racjonalności i naturalności zarazem ^{[ 7 ]}. Innymi słowy, sam fakt istnienia w przeszłości form, które pozwoliły na przetrwanie systemu do czasów autora, świadczyć ma o jego odpowiednim (tutaj naturalnym i racjonalnym) charakterze. Dowód ten, oparty dodatkowo na Opatrzności pilnującej procesu dziejowego, jest dowodem praktycznym.

2.2.2. Koncepcja człowieka

Konserwatywna koncepcja jednostki ludzkiej pochodziła od katolickiej teologii, widzącej w człowieku grzech i potrzebę opieki. Stąd, aby wykazać rolę ideologii konserwatywnej w zapośredniczaniu Prawdy, potrzebowano obrazu zepsucia człowieka, który wyrzekł się Boga.

Jego [człowieka — D. K.] zdanie się na siebie, na własny rozum, powoduje katastrofalne konsekwencje, w skrajnych przypadkach prowadzi do zbrodni i zniszczenia, co najmniej zaś rodzi wielką niepewność, gdyż jest on nieobliczalny w czynach i skory do podejmowania rozmaitych, nawet wielce nieroztropnych działań ^{[ 8 ]}.

Niedoskonałość intelektualna człowieka, którego rozum żyje w namiętności i uczuciach, a nie poza ich mocą, pociąga, zgodnie z myślą konserwatywną, niedoskonałość moralną. Człowiek w swojej naturze nie ma zapisanej skłonności do czynienia i tworzenia dobra, ani możliwości czynienia jakichkolwiek rewolucji. Uznanie ograniczenia możliwości człowieka i negacja jego oświeceniowej omnipotencji, jest najważniejszym punktem antropologii konserwatyzmu.

Świat ma charakter autonomiczny, powinien być poznawany przez człowieka, lecz nie kreowany. Z analizy przeszłości i teraźniejszości wynikają odpowiednie wnioski, których zrozumienie było warunkiem rozwoju świata. Ludzie tworzący historię muszą poszukiwać i poznawać uniwersalne — w myśl konserwatystów — prawdy o rzeczywistości, badać istotę człowieka i świata, a nie próbować je zmieniać czy naprawiać.

Wspólną cechą konserwatyzmu, była nie tylko tendencja zachowawcza i uznanie ograniczonych możliwości człowieka, ale także przekonanie, że świat ludzi zawsze pozostanie niedoskonały.

3. Klasyczny konserwatyzm Burke’a

Najsłynniejszym konserwatystą, którego wpływ na rozwój całej myśli jest niepodważalny, był niewątpliwie Edmund Burke. Ten oświeceniowy polityk i myśliciel jest uważany za największy autorytet orientacji zachowawczej, a jego słynne dzieło Rozważania o rewolucji we Francji, w którym zawarł obszerną krytykę tytułowego wydarzenia, za swoistą biblię konserwatyzmu.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Konserwatyzm po angielsku Oblicza liberalizmu

See comments (2)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word