Tadeusz Kotarbiński w dziedzinie etyki jest znany jako głosiciel koncepcji etyki niezależnej. Postulował on i uzasadniał niezależność etycznego dyskursu od założeń i dogmatów natury religijnej czy światopoglądowej, a nawet ontologicznej i epistemologicznej, uzasadniając ową niezależność przede wszystkim charakterem wypowiedzi etycznej. Kotarbiński nie był metaetykiem. Jednakże zajmował silnie określone stanowisko metaetyczne, wypowiadał się na określone tematy, które dzisiaj można by nazwać metaetycznymi. Jednakże nigdy nie stanowiło to w dziedzinie etyki głównej sfery rozważań.

Czemu badać, analizować etykę Kotarbińskiego poprzez perspektywę metaetyczną? Autor tego tekstu stoi na stanowisku, że rozróżnienia i terminologia stosowane w metaetyce w sposób bardziej precyzyjny i prostszy prezentują problemy etyki w ogóle, a w szczególności problemy i aporie konkretnych etyk. Jednym z istotniejszych problemów, w których ogniskują się spory metaetyczne, jest pytanie o samą etykę jako taką, o jej „naukowość" czy „racjonalność". Czy etyka jest wiedzą racjonalną, czy nie jest? Jeżeli etyka jest racjonalna, to co owa racjonalność znaczy? Czy kryteria racjonalności etyki są tożsame z kryteriami racjonalności nauk przyrodniczych? Jeżeli są tożsame, to dlaczego? Jeżeli nie są, to na czym polegałaby istotna różnica między tymi dwiema dziedzinami wiedzy i myśli ludzkiej? Stąd pytając się o etykę niezależną Kotarbińskiego z perspektywy metaetycznej, pytamy się przede wszystkim o racjonalność projektu tejże etyki, o kryteria i założenia racjonalności.

Należy zauważyć, że perspektywa metaetyczna jest mocno związana z tzw. zwrotem lingwistycznym w filozofii. Za najważniejsze dzieło dla rozwoju metaetyki uważa się Principia Ethica Moore’a. W Polsce niezwykle ważną pozycją jest publikacja Marii Ossowskiej Podstawy nauki o moralności. Współcześnie za dobry podręcznik i wstęp do omawianej tematyki może służyć książka Richarda B. Brandta Zagadnienie etyki normatywnej i metaetyki.

W części pierwszej artykułu skoncentruję się na samej metaetyce, jej problemach i kierunkach. Cześć druga artykułu traktować będzie o etyce Kotarbińskiego analizowanej przede wszystkim z dwóch perspektyw: kognitywizmu oraz intuicjonizmu.

I. PODSTAWOWE NURTY W METAETYCE

1. Przedmiotem rozważań metaetycznych są kwestie epistemologiczne sądów etycznych etyki rozumianej w sensie normatywnym. Tak rozumianą etykę należy odróżnić od projektu nauki o moralności (etologii), w Polsce propagowanej przede wszystkim poprzez liczne pisma i książki Marii Ossowskiej ^{[ 1 ]}. Przedmiotem badań nauki o moralności jest analiza zjawiska lub faktu moralnego oraz badanie oceny i normy moralnej ^{[ 2 ]}. Jednym z głównych zagadnień etologii jest próba wyróżnienia faktów moralnych od innych zbliżonych faktów społecznych, takich jak fakty prawa państwowego (pozytywnego) czy fakty obyczajowe. Badania etologiczne koncentrują się na tym, jakie normy i oceny obowiązują lub są uznawane przez daną grupę społeczną w określonym czasie. Etologia to rodzaj nauki empirycznej, opisującej jedynie moralność określonej grupy.

Etologii przeciwstawia się etykę w sensie normatywnym. Etyka normatywna to teoria powinności moralnej lub moralnej wartości postępowania ^{[ 3 ]}. Podkreśla się, że byłaby to etyka w sensie właściwym ^{[ 4 ]}, której główną funkcją jest krytyczny i teoretyczny namysł nad moralnością. Tadeusz Kotarbiński uważa, że dla filozofa badania etologiczne są niewystarczające. Stwierdza on, że „nie idzie nam o to, by opisywać, co kiedy uważano za dobre lub złe, lecz o to nam idzie, by ująć istotę dobra i zła moralnego. Idzie o to, aby uwyraźnić głos naszego własnego, obecnego sumienia" ^{[ 5 ]}. Filozof musi podjąć trud i ryzyko odpowiedzi na fundamentalne dla ludzkiej egzystencji pytania: jak żyć, gdzie szukać drogowskazów dobra i zła, kryteriów słusznego i godnego postępowania. Etyka tak pojęta pełni funkcję krytyczną wobec zastanej rzeczywistości moralnej.

2. Znając już przedmiot metaetyki, przejdźmy do określenia czym jest metaetyka oraz jakie stawia sobie do rozwiązania problemy.

R. Brandt określa metaetykę jako systematyczne badania, których głównym celem jest precyzyjne określenie metodologii uzasadnienia wypowiedzi lub poglądów normatywnych ^{[ 6 ]}. Metaetyka nie ma formułować sądów moralnych, lecz jedynie twierdzenia na temat sądów moralnych ^{[ 7 ]}. Posługuje się więc metajęzykiem oraz jest metateorią lub metanauką w stosunku do sądów moralnych czy etycznych określonych systemów etycznych. Głównym zadaniem metaetyki ma być sformułowanie warunków, które muszą być spełnione, aby twierdzenie etyczne było prawdziwe, czy też odpowiednio potwierdzone, oraz uzasadnienie naszych konkluzji co do tego, jakie to są warunki ^{[ 8 ]}. Można więc stwierdzić, że metaetyka zajmuje się przede wszystkim zagadnieniem: (1) uzasadniania sądów etycznych, (2) znaczeniem orzeczników (predykatów) etycznych ^{[ 9 ]} a także (3) prawdziwości sądów etycznych ^{[ 10 ]}, które jest ściśle powiązane z problemem znaczenia predykatów etycznych.

Metaetyka jest sporem filozoficznym o sens i wartość poznawczą wypowiedzi etycznych ^{[ 11 ]}, a więc o naukowość etyki ^{[ 12 ]} oraz jej racjonalność.

3. Przejdźmy do krótkiego opisu głównych teorii metaetycznych: naturalizmu, emotywizmu i intuicjonizmu.

a. Naturalizm wyraża pogląd, że dobro jest własnością naturalną lub zbiorem określonych własności, które ujmowane są empirycznie ^{[ 13 ]}. Główną funkcją predykatu „dobry" byłaby funkcja oznaczania, czyli wskazywania określonych własności, które definiuje się jako etyczne. Twierdzenie o dobru, a więc wypowiedź etyczna, jest zdaniem empirycznym, które podlega testowi weryfikacji czy falsyfikacji, oraz któremu można przypisać wartość logiczną prawdy albo fałszu. Etyka, wedle naturalizmu, posiada status nauki. Natomiast określone naturalistyczne systemy etyczne definiują inaczej ową cechę, czy właściwość. Naturalistyczną jest etyka Arystotelesa („dobro jest tym co wszystkie rzeczy mają na celu"), św. Tomasza, Spinozy i innych wielkich klasyków ^{[ 14 ]}. Naturalizm odmawia wypowiedziom etycznym swoistego sensu wartościującego. Co więcej redukuje orzecznik „dobry" do określonych cech opisowych (empirycznych), a owa redukcja niesie za sobą tzw. błąd naturalistyczny ^{[ 15 ]}.

b. Intuicjonizm konsekwentnie trzyma się dystynkcji „jest / powinien" co powoduje przyjęcie tezy, że dobro jest własnością nie tyle charakteru empirycznego, lecz własnością nienaturalną, jakąś specyficzną właściwością etyczną, którą odkrywa się poprzez intuicję czy rozumowy wgląd. Predykat „dobry" byłby nazwą nieempiryczną a twierdzenie o dobru, czyli wypowiedź etyczna, jest zdaniem nieempirycznym, któremu można przypisać wartość prawdy lub fałszu. Za wspólne dla intuicjonizmu uważa się następujące tezy: (1) co najmniej jeden termin etyczny jest absolutnie niedefiniowalny; (2) poprawna definicja analityczna każdego innego terminu etycznego musi zawierać jeden z tych absolutnie niedefiniowalnych terminów; (3) terminy etyczne odnoszą się do własności obserwowalnych ^{[ 16 ]}; (4) niektóre przedmioty posiadają te własności i my o tym wiemy ^{[ 17 ]}.

Krytyka intuicjonizmu polega na zakładanej spekulatywnej epistemologii, a także określonej ontologii wartości, które naruszają zasady empiryzmu. Budowana jest ona na koncepcji intuicji jako niepostrzeżeniowej świadomości faktów etycznych, nie uwzględnia istnienia możliwości konfliktów nawet przy najprostszych konfliktach moralnych. Nie uwzględnia, jak się na pierwszy rzut oka wydaje, możliwości różnych intuicji wynikających z różnic wychowania i kultury. Narażona jest więc na krytykę opierającą się na fakcie relatywizmu kulturowego ^{[ 18 ]}.

c. Kolejnym niezwykle ważnym nurtem w metaetyce, jest emotywizm. Emotywizm zgadza się z intuicjonizmem w przekonaniu, że „dobro" jest niedefiniowalne, ale, inaczej już niż intuicjonizm twierdzi , że „dobro" jest pseudopojęciem, oraz że wszystkie sądy wartościujące (a zwłaszcza sądy moralne) są tylko wyrazem preferencji, skłonności lub uczuć ^{[ 19 ]}.

Wyróżnia się emotywizm skrajny, którego głównymi przedstawicielami jest A. J. Ayer czy R. Carnap. Twierdzenia etyczne spełniają tylko funkcję ekspresyjną i redukowane są do szczególnego rodzaju wykrzykników: „To jest dobre" = „hurra!!!!" Zacytujmy samego Ayera: „Mówiąc, że pewien rodzaj postępowania jest dobry albo zły, nie wypowiadam żadnego twierdzenia o faktach ani nawet żadnego twierdzenia dotyczącego mojego stanu psychicznego. Wyrażam tylko pewne uczucia moralne" i: twierdzenia etyczne „są one niesprowadzalne [do zdań w sensie logicznym — M.W.] z tych samych powodów, z jakich niesprowadzalny jest krzyk bólu czy rozkaz — tj. dlatego, że nie wyrażają autentycznych zdań". ^{[ 20 ]}

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Istota etyki niezależnej Tadeusza Kotarbińskiego Opiekun spolegliwy według Tadeusza Kotarbińskiego

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word