Co ciekawe, choć chyba nie zaskakuje, 'okołotrojańskie' dzieje legendarne Ianicius ukazał z perspektywy czysto rzymskiej tj. od upadku Troi do założenia Rzymu (nazwy obu miast pojawiają się, obok Gniezna i Krakowa, częściej niż jakiekolwiek inne). Mniej interesowały za to poetę wydarzenia wcześniejsze i właściwie o tym nie wspomina, nie licząc może epigramu 10. (dwukrotnie już przytaczanego żywota Leszka III), gdzie zwraca się do lubieżnika (kontynuując wypowiedź przytoczoną wyżej) słowami: 'Quod si defendi exemplo non possit Achillis, Lesco, et Alexandri' i ma naturalnie na myśli Bryzeidę i Helenę ^{[ 12 ]} . Bohaterem, którego wprowadza dwukrotnie, jest Odys, zwany z łacińska Ulissesem. W utworze 36. pojawia się on w okolicznościach dla siebie dość brzemiennych w skutkach, mianowicie zabójstwa Polifema ^{[ 13 ]} . Król Władysław III Łokietek (mały ciałem, ale duchem wielki) porównany jest tu do herosa jako tego, który powalił groźnego cyklopa: 'Ingentem parvus Polyphemum vicit Ulixes', tj. wygrał w nierównej walce.

Nieco wcześniej, przy okazji żywota Władysława I Hermana (24.), przytoczony jest mit o śmierci Odysa:

'Telegonus, qui pisce patrem obtruncavit Ulixem,
De turpi Cicres natus amore fuit.'

i służy on za przykład, jak to syn-niewdzięcznik może być przyczyną zguby ojca. W tym samym utworze pojawiają się bohaterowie o pozycji w kulturze rzymskiej bodaj niezachwianej: Romulus i Eneasz. Polski poeta stawia ich jednak nie po stronie Ulissesa, a jego wyrodnego syna Telegona i nie szczędzi im krytyki. Przypomina bratobójstwo pierwszego i ucieczkę przed odpowiedzialnością za państwo drugiego; mówi: 'ne crede Maroni'.

Najłaskawiej z półbogów potraktowany został Herkules (18.), do którego porównany został twórca niegdysiejszej potęgi państwa polskiego, Bolesław Chrobry.

V

Tak jak dzieje bogów i bohaterów, tak też i wydarzenia z udziałem greckich i rzymskich wodzów znalazły oddźwięk w Vitae regum Polonorum. I tak samo jak wtedy, dotyczy to motywów najbardziej w tradycji znanych.

To jednak nie Grecja klasyczna, ale ta z czasów przewagi macedońskiej odbiła się echem w zbiorze. Nie ma w tym — zdaje się — nic dziwnego, bo mowa jest o czasach królewskich i to właśnie monarchia uważana musiała być wtedy za ustrój naturalny i analogicznych przykładów szukano w historii. Oligarchia czy (przede wszystkim!) demokracja grecka z pewnością nie wzbudzały takich emocji jak w innych epokach. Pamiętać należy, że mowa jest o czasach wielkich indywidualności: cesarzy i papieży, królów i książąt.

Jedyną postacią, którą chronologicznie możemy przypasować do V wieku p.n.e., jest Cyrus, król Perski (przy czym trudno jednoznacznie powiedzieć, czy chodzi o Cyrusa Wielkiego, czy też o jego syna znanego nam z relacji Ksenofonta ^{[ 14 ]} ). Z pewnością jednak dawni Ateńczycy nie byliby usatysfakcjonowani tym, że potomnym z burzliwym okresem wojen grecko-perskich kojarzy się właśnie osoba króla wrogiej monarchii.

Jego imię, razem zresztą z imieniem Filipa Macedońskiego, pojawia się w utworze 34. (żywot Przemysława), gdzie poeta apeluje do magnaterii o umiar i przytacza dawnych wodzów, którzy zginęli podczas zabawy: 'Hac Cyrus interiit, Macedo interiitque Philippus' i o ile sprawa śmierci Macedończyka jest jasna, to zarówno Cyrus Wielki jak i Mniejszy żywota dokonać mieli na polu bitwy.

O synu Filipa, Aleksandrze, mowa jest w epigramie 14., więc cofamy się do czasów legendarnych:

'Sic et Alexander iuvenis vix illa suarum
Ingressus rerum limina magna perit,
Ut, Siemovite, peris patriaeque relinquis acerbos
Maerores, iustam mortuus ante diem.'

Ziemowit według poety, tak jak Aleksander Wielki ^{[ 15 ]} , miał umrzeć przedwcześnie i lud swój zostawić pogrążony w smutku.

Podobnie jak w przypadku Grecji, tak i Rzym w Żywotach jest siedzibą królów i dowódców, nie senatu, urzędników czy zgromadzeń ludowych. Nie czytamy o mówcach, obrońcach republiki, ale o wodzach.

Omawiając żywot Władysława I Hermana (24.), przypomina Ianicius osobę króla Numy Pompiliusza ^{[ 16 ]} . Mówi o jego pobożności i o tym, że Herman swoim postępowaniem rzymianinowi dorównywał: 'par pietate Numae'. W utworze następnym (25.) czytamy o synu owego bogobojnego władcy, Bolesławie III Krzywoustym i dowiadujemy się z niego o licznych zwycięstwach króla, między innymi nad cesarzem Henrykiem. I z tego to powodu przyrównany on zostaje do Pompejusza, jednego z największych wodzów starożytności:

'I, modo Pompei numera mihi, Roma, triumphos
Nos Boleslai proelia: maior uter?'

Niech Rzym wylicza triumfy Pompeja, Polacy zaś — Bolesława. W kolejnym dystychu zestawione są również okoliczności śmierci obu: Pompejusza była w stanie zmóc (i zmogła) jedynie wielkość Cezara, Krzywoustego — zdrada.

VI

W tym miejscu wypada jeszcze raz rzucić okiem w kierunku rzymskiego panteonu i przytoczyć drugi dystych z epigramu 17. (Mieszko I), który przewijał się przy okazji topiki mitologicznej:

'Cesserunt idola tibi: Mars, Leda, Gemelli,
Cynthia, Pluto, Ceres, Iuppiter, Aura, Venus.'

Mieszko jest tym, który — jak mówi poeta wcześniej — oddaje ziemie polskie pod opiekę Chrystusa ^{[ 17 ]} , czego konsekwencją było opuszczenie ich przez dotychczas rezydujących tam bogów i boginie, co ciekawe zwanych tylko tu: 'idola'. Słowo to pochodzi od mało popularnej i późniejszej formy: idolon (rzadka) lub idolum (bardzo rzadka) i oznacza ono wizerunek pogańskiego bóstwa.

Można by więc oczekiwać, że począwszy od tego utworu, miejsce topiki pogańskiej zajmie chrześcijańska. Tak jednak nie dzieje się. Owszem, wspomina się (po 17.) gdzie niegdzie i Jezusa, i Marię, ale nie kosztem Marsa, Wenery czy Diany.

O ile narzucenie religii chrześcijańskiej jest momentem zwrotnym w historii Polski, w omawianym zbiorze — choć tak wyraźnie zaznaczone — nie odgrywa większej roli i nie ma większego wpływu na konstrukcję oraz częstotliwość sięgania po motywy antyczne, tudzież ich dobór.

Tłumacz, komentując wyżej przytoczony dwuwiersz, zastanawia się, dlaczego poeta nie wymienia w tym miejscu imion bóstw słowiańskich ^{[ 18 ]} . Sprawa wydaje się prosta: sięgając po topikę antyczną (zarówno jeśli chodzi o mitologię, jak i historię) uzyskał Ianicius efekt uniwersalności. Stawał się zrozumiałym dla szerokich kręgów, również — a może przede wszystkim! — poza granicami kraju. Za użyciem motywów greckich i rzymskich stoi również cel czysto artystyczny: Klemens Janicki nie był dziejopisem, ale poetą i dbał o to, by Żywoty królów polskich nie były kroniką. Oszczędził nam dat i mniej ważnych wydarzeń, a gdzie to tylko było możliwe pokazał się jako erudyta.

Taką manierę, przemieszanie realiów pogańskich z chrześcijańskimi, obserwujemy nie tylko w renesansie, ale i m.in. w epoce późnego antyku ^{[ 19 ]} .

VII

Klemens Janicki, obok Sarbiewskiego najbardziej znany w Europie polski poeta (obaj uhonorowani przez papieża laurem poetyckim), zmarł przedwcześnie pozostawiając po sobie niemały, choć dość jednorodny (pisał tylko elegie i epigramy) dorobek literacki, w tym m.in.: Żywoty królów polskich, Żywoty arcybiskupów gnieźnieńskich oraz Księgę żalów i Księgę epigramatów. Nie licząc wierszy pisanych podczas pobytu w Italii (z którego bardzo się cieszył), poezja jego była przepełniona goryczą ^{[ 20 ]} . Przeczuwając nadchodzącą śmierć, napisał znaną i piękną elegię VII, znaną jako: O sobie samym do potomności, z której dowiadujemy się wiele o samym poecie i o tym, że planował większe dzieła epickie, których namiastką pozostają dla nas Vitae regum Polonorum.

*

Bibliografia:

1. Klemens Janicki Carmina. Dzieła wszystkie, Wrocław-Warszawa-Kraków 1966.
2. Klemens Janicki Utwory łacińskie, Lwów 1933.
3. Jerzy Ziomek Literatura odrodzenia, Warszawa 1987.
4. Antologia poezji polski-łacińskiej 1470-1543, wstęp i oprac. Antonina Jelcz, Szczecin 1985.
5. Julian Maślanka Literatura a dzieje bajeczne, Warszawa 1984.
6. Herodot Dzieje, Warszawa 2002.
7. Mała encyklopedia kultury antycznej, Warszawa 1973.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Kaplica Magellana Trzynasty wyrok

Comment on this article..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Jacek Hajduk Absolwent Uniwersytetu Jagiellońskiego. Ukończył Filologię Klasyczną i Studium Pedagogiczne.  Numer GG: 772705  Number of texts in service: 6  Show other texts of this author  Latest author's article: Podróż totalna, czyli 'Itaka' Kawafisa, Vangelisa i Connery'ego