Kobieta w hinduizmie

Stosunek społeczeństwa indyjskiego do kobiety bynajmniej nie należy do jednoznacznych. Od stuleci kształtowały się dwa, opozycyjne modele traktowania przedstawicielek płci żeńskiej. Była ona zarazem boginią i służącą, świętą i ladacznicą.

Kształtowanie się ideału relacji między kobietą i mężczyzną w Indiach, można prześledzić zarówno na przykładach literatury sakralnej, jak i laickiej. Obydwa źródła są adekwatną ilustracją stosunków międzyludzkich i religijnych w Indiach.

Już w sferze mitologicznej zarysowane są pewne idealne typy takich relacji. Niewątpliwie należy do nich związek Ramy i Sity, Kriszny ^{[ 1 ]} i Radhy, Śiwy ^{[ 2 ]} i Parwati czy Wisznu ^{[ 3 ]} i Lakszmi.

Wisznu i Lakszmi

Doskonałym przykładem mitologicznego małżeństwa jest związek Wisznu i Lakszmi. Lakszmi stanowi ideał wiernej żony — zawsze towarzyszy i pomaga swojemu lubemu, nawet, gdy ten śpi — ona masuje mu wtedy stopy ^{[ 4 ]}.

Śiwa i Parwati

Jako idealna małżonka ukazuje się również Parwati, która dzięki swojej dobroczynności — pomaga i służy wszystkim stworzeniom. Po śmierci bogini — Śiwa nie mógł rozstać się z jej zwłokami, w wyniku czego bogowie obiecali mu zwrócić ukochaną "wtedy bóg podniósł martwą żonę, zarzucił ją sobie na plecy i wędrował długo przez wiele krajów (...)" ^{[ 5 ]}.

Rama i Sita

O związku Ramy i Sity dowiadujemy się z eposu Ramajany ^{[ 6 ]}. Epos ten, za pomocą opisu przygód króla Ramy (wcielenie Wisznu) i jego małżonki Sity dostarcza idealnego wzorca króla oraz męża i żony. Prezentuje ponadto idealny typ związku małżeńskiego. W eposie wyrażona jest idea, w myśl której obowiązkiem każdej żony jest wierne towarzyszenie małżonkowi, nawet w sytuacjach krytycznych, jaką niewątpliwie było wygnanie księcia Ramy: "Z uśmiechem na twarzy będę kroczyć przed tobą leśnymi ścieżkami, depcząc kolce i ciernie, by wymościć drogę dla twych stóp. U twego boku nawet w głuchym lesie będę szczęśliwa jak w pałacu ojca, służąc ci wiernie i nie dopuszczając myśli o wspaniałościach całego Trójświata" ^{[ 7 ]}.

Sita ukazana jest tu przede wszystkim jako wierna żona, co wyeksponowane jest szczególnie poprzez wątek z nieustępliwym w zalotach i próbach uwiedzenia jej — demonem Rawaną:

"Chodź ze mną, kobieto o czułym spojrzeniu, nie opieraj mi się więcej! Smakujmy razem rozkosze życia! Po co ten ból? To chyba rzecz naturalna przyłączyć się do zwycięstwa? To ja jestem zwycięzcą! Po cóż te wahania? Lecz Sita nie widziała go, nie słyszała, jęczała pod ciężarem nieszczęścia, którym los ją przytłoczył" ^{[ 8 ]}. Reakcją Sity na umizgi demona była zawsze stanowcza odmowa, wypływająca niewątpliwie z ogromnej miłości i oddania małżonkowi. W wyniku podejrzliwości, co do prowadzenia się Sity podczas porwania, Rama powziął postanowienie porzucenia swej żony. Ta rzuciła się z rozpaczy na płonący stos, lecz Agni ^{[ 9 ]} nie chciał jej przyjąć. Nawet próba ogniowa nie była w stanie uśmierzyć podejrzenia ludu, co do czystości Sity ^{[ 10 ]}. W obliczu zaistniałej sytuacji Rama, mimo głębokiego przekonania o nieskalaniu małżonki, skazał ją na wygnanie. Dopiero po kilu latach rozłąki odnalazł ją wraz z narodzonymi w tym czasie dziećmi. W odpowiedzi na to, Sita, aby dać ostateczny dowód swojej miłości poprosiła Ziemię, aby ta ją wchłonęła ^{[ 11 ]}.

Radha i Kriszna

Nieco odmienne relacje ukazane są na przykładzie boskiej pary Radhy i Kriszny. Akcent przeniesiony jest tutaj na namiętność. Atmosfera, jaka roztacza się wokół boskich kochanków jest nasycona erotyzmem, pasją i spontanicznością.

W XVIII wieku doszło między wisznuitami ^{[ 12 ]} do debaty na temat: czy Radha była żoną czy kochanką boga. W następstwie owej dyskusji uznano wyższość Radhy jako kochanki. Stało się tak, ponieważ miłość Radhy stanowiła dobrowolny dar serca i namiętności ^{[ 13 ]}. Była gotowa poświęcić Krisznie całe swoje życie. Ideał prezentowany przez związek Radhy i Kriszny nie był akceptowalny przez całe społeczeństwo, aczkolwiek sukcesywnie wcielał się w życie społeczne nabierając coraz większego znaczenia: "Kochanka może dąsać się, gniewać i robić wymówki ukochanemu, czego nie wolno czynić oddanej żonie, ta musi znosić wszystko cierpliwie" ^{[ 14 ]}.

Kriszna i Radha są nierozłączną całością, razem stanowią Absolut. W tym Absolucie — Kriszna określa zasadę męską, natomiast pierwiastkiem żeńskim pojawiającym się jako twórcza moc boga jest Radha ^{[ 15 ]}. Miłość tej boskiej pary jest symbolem związku między duszą człowieka, a bogiem. Gdy są od siebie oddzielone — tęsknią za połączeniem — tak jak było w przypadku Radhy i Kriszny. Wyznawcy wierzą w ideę „boskiej igraszki", która stanowi dla nich zasadę wszechświata ^{[ 16 ]}.

Z biegiem czasu, kiedy coraz większą rolę zaczynają odgrywać nurty tantryczne oraz sekty wisznuickie i śiwaistyczne — idealny typ relacji między kobietą i mężczyzną staje się coraz bardziej liberalny, aczkolwiek w sferze małżeńskiej nadal obowiązuje ten, który gloryfikuje Ramajana.

Kobieta w społeczeństwie indyjskim

Społeczeństwo indyjskie to niezaprzeczalnie społeczeństwo mocno zhierarchizowane, patriarchalne. Kwestia ta inaczej wyglądała w okresie wedyjskim, gdzie kobiety były traktowane na równi z mężczyznami. Ich obecność była konieczna w codziennych ceremoniach, co w nieunikniony sposób wiązało je ze znajomością Wed ^{[ 17 ]}. W przeciwieństwie do późniejszego okresu, kobiety po śmierci mężów mogły ponownie wyjść za mąż.

Niemałą zasługę w procesie hierarchizacji kobiet miał mityczny Manu ^{[ 18 ]} (ok. II w p.n.e — II w n.e) i jego kodeks. Według autora kobieta była predestynowana tylko i wyłącznie do służenia mężczyźnie i opieki nad dziećmi. Uważał, że nie ma potrzeby, by kobiety były uwzględniane w prawodawstwie. Tak jak wcześniej obecność kobiety podczas rytuału była niezastąpiona, tak teraz stawała się ona istotą nieczystą rytualnie. Jak pisze Siekulicka, hinduski ideał kobiety w tamtych czasach to niewiasta odizolowana od społeczeństwa. Taki stan rzeczy urósł wręcz do symbolu honoru całej rodziny ^{[ 19 ]}.

Małżeństwo a religia

Jedną z najbardziej doniosłych, usankcjonowanych prawnie form związków żeńsko — męskich jest małżeństwo. W Indiach — zawarcie małżeństwa oraz wydanie na świat potomstwa uważane jest za obowiązek.

Skądinąd małżeństwo miało zawsze charakter religijny, ponieważ wzmacniało religię poprzez składanie ofiar domowych. Następnym celem małżeństwa była prokreacja, która stanowiła gwarant ciągłości rodu i szczęśliwej egzystencji po śmierci. Natomiast trzecim z głównych celów małżeńskich była przyjemność seksualna — rati ^{[ 20 ]}.

Głównym posłannictwem kobiety było zamążpójście i wykonywanie obowiązków z niego płynących, jak na przykład opieka nad małżonkiem i potomstwem. Do podstawowych obowiązków wobec małżonka można zaliczyć: usługiwanie, nacieranie mu stóp w razie zmęczenia, przynoszenie wszelkich przedmiotów, gdy tego chce i zanoszenie ich za nim. Ponadto kobieta powinna być zawsze pogodna, uczynna, cnotliwa. Powinna odnosić się do swojego męża jak do boga ^{[ 21 ]}.

Z drugiej strony jednak, w literaturze odnaleźć możemy liczne upomnienia skierowane do mężczyzn pouczające jak należy traktować żonę. Tak więc — należy ją czule kochać, troszczyć się o nią, dostarczać upominki i zbytki, nie wolno jej bić i surowo karcić, ponieważ grozi to rozgniewaniem się bogów ^{[ 22 ]}.

Padma-purana wyznacza kobiecie następujące miejsce: „Dla niewiasty nie masz innego boga na ziemi, prócz męża, któremu podobać się jest jej najświętszym obowiązkiem. Posłuszeństwo mężowi bezwzględne jest jedyną niewiast modlitwą (...). Mniej przywiązana do dzieci, wnuków i klejnotów, powinna ze śmiercią męża zginąć na stosie, a świat cały będzie głosił jej cnotę" ^{[ 23 ]}. „Kobieta powinna kąpać się co dzień, namaszczać ciało wodą szafranową, ubierać się czysto, malować sobie brzegi powiek antymonem i kreślić na czole znaki różne (...). Gdy mąż w gniew wpadnie, grozi, znieważa, a nawet bije niesprawiedliwie, żona nie krzyczeć lub uciekać, lecz ze słodyczą ręce jego całować powinna" ^{[ 24 ]}.

Oprócz codziennych obowiązków w stosunku do małżonka i dzieci, powinna również dbać o swój wizerunek — podkreślać swoją kobiecość, emanować dyskretnym erotyzmem — ku uciesze i satysfakcji mężczyzny. We wszystkich źródłach opisujących obowiązki małżeńskie podkreśla się, że kobieta powinna być zawsze zadbana, pachnąca, elegancko ubrana. Wniosek z tego, iż zwraca się niezmierną uwagę na walory estetyczne i erotyczne kobiety. Z biegiem czasu owe walory nabiorą ogromnego znaczenia i przyczynią się do swoistej zmiany statusu kobiety czyniąc ją sprawczą siłą równą bogom. Kobieta stanie się wartością sama w sobie.

[ 1 ] Kriszna - „ciemny, czarny", historia Kriszny jest wielowątkowa. Z jednej strony dotyczy jego heroicznych wyczynów w walce z demonami, z drugiej strony akcentuje te cechy boga, które są związane z witalnością, płodnością i erotyzmem, wybranką Kriszny była Radha, dla wyznawców wisznuizmu — Kriszna i Radha są nierozłączną całością, razem stanowią Absolut

[ 2 ] Śiwa — bóg ciemności i zniszczenia, który jednak zawsze doprowadza do odrodzenia, jest bogiem bardzo złożonym, a przy tym budzącym strach wyznawców. Kojarzony jest ze śmiercią i zniszczeniem. Z drugiej strony jest dawcą wszelkiego życia — jako wielki bóg płodności czczony jest pod postacią fallusa. Znany jest ze swego tańca kreacji i destrukcji — tandawy. Taniec ten stanowi obraz i źródło boskiej manifestacji we wszechświecie, jego boską małżonką jest Parwati — łączy się ją z płodnością, wegetacją

[ 3 ] Wisznu — jego główną funkcją jest podtrzymywanie świata w istnieniu, jego małżonką jest Lakszmi, związana jest z regeneracją przyrody i płodnością

[ 6 ] Ramajana — epos powstały między II w.p.n.e., a II w .n.e., autorstwo przypisuje się mędrcowi Walmikiemu, punktem centralnym rozważań jest dharma

[ 12 ] wisznuici — nurt w łonie hinduizmu, w którym centralnym bóstwem jest Wisznu, charakteryzuje ich pobożność bhakti, która oznacza dążenie do nawiązania personalnych stosunków między bogiem i człowiekiem

[ 17 ] A. Siekulicka, Równouprawnienie kobiet w sikhiźmie, w: Być kobietą w Oriencie, pod red. D. Chmielowskiej, B. Grafowskiej, E. Machu-Mendeckiej