Technologiczno-gospodarczy front II wojny światowej

W latach 30. niemiecka gospodarka osiągnęła duże tempo rozwoju, oparte na innowacyjności technologicznej i koncentracji na polityce surowcowej. Program surowcowy miał służyć uwolnieniu się Niemiec od rozstrzygnięć Traktatu Wersalskiego: dzięki uniezależnieniu energetycznemu od innych państw. Tuż przed dojściem nazistów do władz niemiecka energetyka w ogromnej większości była uzależniona od USA. Zasadniczym kierunkiem programu gospodarczego nazistów było całkowite uniezależnienie energetyczne. W 1939 Niemcom wciąż brakowało kilku lat dla dokończenia tego projektu. I to właśnie stało się najważniejszym źródłem klęski Niemiec w wojnie, która równolegle do operacji czysto militarnych była wielkim frontem wojny surowcowo-energetycznej.

Polityka surowcowa

Niemcy uzyskały takie tempo rozwoju, że z każdym kolejnym miesiącem były coraz mocniejsze wobec sąsiadów. Poza tym przejmowanie terytoriów nie było jedyną formą ekspansji. Równie ważna była dominacja handlowa (np. na Bałkanach). By osiągnąć swoje cele w kapitalizmie wystarczy często podbój ekonomiczny. Kluczowym czynnikiem polityki międzynarodowej Niemiec było pozyskiwanie nowych źródeł kopalin, np. rud żelaza. Najwyższym urzędem gospodarki korporacyjnej Niemiec był od 1936 Urząd do Spraw Planu Czteroletniego ^{[ 1 ]}, na czele którego stał Herman Goering. Jego zadaniem było kierowanie rozbudową przemysłu surowcowego w celu osiągnięcia samodzielności surowcowej. Mógł wydawać polecenia każdemu ministerstwu i instytucji jakkolwiek związanym z gospodarką. W kwietniu 1939 powstał Urząd Rzeszy ds. Badań Naukowych Gleby, mający na celu rozpoznanie zasobów kopalnych do możliwej eksploatacji, pod kątem uniezależnienia gospodarki niemieckiej.

Ku niezależności energetycznej

W 1939 III Rzesza nie była energetycznie gotowa na konflikt ogólnoeuropejski, choćby dlatego, że w trakcie budowy były fabryki benzyny syntetycznej (niektóre zostały ukończone dopiero w 1944), a to była kluczowa sprawa. Ostatecznie niedostatek surowców załamał niemiecką ofensywę i dynamikę.

Fabryki benzyny oparte na tzw. syntezie Fischera-Tropscha zaczęły powstawać od 1936 (pierwsza miała wydajność 200 tys. ton węglowodorów). Ostatnia tego typu powstała w firmie Schaffgotsch Benzin Werke GmbH w Odertal (dziś Zdzieszowice) w 1939, pełną wydajność osiągając w 1941. Od 1939 powstawały głównie fabryki oparte na uwodornieniu węgla (hydrogenizacja). W sierpniu 1939 ruszyła budowa Górnośląskich Zakładów Hydrogenizacji w Blachowni Śląskiej (wówczas Blechhammer), których budowa była planowana do końca 1943. Ich wykonawcą była Mineralölbau GmbH z Berlina, którą rząd dofinansował 70 mln marek. Miały one produkować 350 tys. ton paliwa. Ruszyły dopiero w 1944. W latach 1939-1944 powstawała także fabryka benzyny syntetycznej w Kędzierzynie należąca do IG Farben. Miały produkować 300 tys. ton.

Trzy te opolskie zakłady były intensywnie bombardowane przez Amerykanów w 1944, w konsekwencji nigdy nie osiągnęły zakładanego planu produkcyjnego.

Fabryka benzyny w Policach należąca do IG Farben w 1943 produkowała 577 ton paliwa (15% niemieckiej produkcji benzyny syntetycznej) ^{[ 2 ]} i z leżących na obecnych ziemiach polskich była największa. Jej budowa ruszyła w 1937, w miejscu zakładu Norddeutsche Mineralöwerke GmbH, zajmującego się regeneracją paliwa okrętowego. W chwili wybuchu wojny była w trakcie budowy. Produkcja ruszyła w 1940, osiągając pełną zdolność produkcyjną w 1943.

Na początku wojny funkcjonowało 7 fabryk opartych na hydrogenizacji węgla i 7 opartych na syntezie F-T, produkujące łącznie 1,28 mln ton paliwa. Paliwa z ropy wydobywanej przez Niemców sięgały wówczas 1,25 mln ton, zaś importowane (głównie z Rumunii: rafinerie wokół Ploeszti) — 1,08 mln ton. W 1942 funkcjonowało 12 fabryk hydrogenizacji i 9 fabryk syntezy F-T. Na rozwoju tego przemysłu straciły najbardziej Stany Zjednoczone, które były wcześniej głównym dostawcą paliw dla Niemiec. W 1932 gospodarka niemiecka zużywała 2,7 mln ton paliw, z czego 2 mln to import z USA (73%). Niemcy potrzebowały jeszcze kilka lat, by uniezależnić się od importowanych paliw. Rafinerie Ploeszti były bombardowane od 1943, a w 1944 zostały zajęte przez wojska sowieckie.

Alianci na tropie „pięty Achillesowej" III Rzeszy

Po zmasowanych bombardowaniach Zagłębia Ruhry przez RAF (34 tys. ton bomb) w pierwszej połowie 1943, niemiecka gospodarka dostała zadyszki i nie była w stanie uzupełnić braków sprzętu bojowego po porażce pod Stalingradem ^{[ 3 ]}. Po tym, jak mocne straty poniósł skoncentrowany terytorialnie przemysł Ruhry, główną podporą niemieckiej gospodarki stały się Sudety, czy nieco szerzej: płaskowyż czeski, fragment południowych Niemiec i Śląsk — zwane przez Niemców łącznie „Drugą Ruhrą". Po nieudanej amerykańsko-brytyjskiej operacji Pointblank, a zwłaszcza po udanej Operacji Hydra, w czasie której Aliantom udało sie poważnie uszkodzić Centrum Badań Wojskowych Peenemünde na Wyspie Uznam — Niemcy zrozumiały, że kluczową sprawą jest mocne zabezpieczenie przed bombami systemu strategicznej produkcji.

W 1944 Alianci odnajdują finalnie „Piętę Achillesa" III Rzeszy: fabryki benzyny syntetycznej ^{[ 4 ]}. Pewnie bez rozszyfrowania przez Polaków Enigmy nie doszłoby do tego. W niszczeniu obiektów przemysłowych w 1944 Amerykanie już wiodą prym, skupiając się zwłaszcza na paliwie syntetycznym.

Dla tej operacji 8 Air Force ściągnęła 935 bombowców, które 12 maja 1944 niszczyły rafinerie i zakłady uwodornienia w Leuna, Böhlen, Litvinov, Lützkendorf i Zeitz. 28 i 29 maja nastąpiły naloty na fabryki w Lützkendorf, Rothensee Magdeburgu, Merseburgu, Ruhland, Zeitz i w Policach. 16 i 26 czerwca austriackie rafinerie w Floridsdorf, Kagran, Löbau, Korneuburg i Moosbierbaum. Największymi zakładami benzyny syntetycznej były te ulokowane pod Lipskiem (Leuna, Böhlen) oraz podszczecińskie Police. Produkcja paliwa lotniczego spadła ze 156 tys. ton w maju 1944 do 29 tys. ton w lipcu 1944.

Zejście fabryk do podziemia

W czerwcu 1944 Hitler powołuje do rządu Edmunda Geilenberga, jako komisarza generalnego środków nadzwyczajnych, który próbuje uratować gospodarkę wdrażając ogromny projekt odbudowy zakładów, decentralizacji (rozproszenia, podziału większych zakładów na mniejsze) i dywersyfikacji paliw. Do jego realizacji powołana zostaje olbrzymia rzesza robotników: 350 tys. ludzi, w tym 100 tys. z obozów koncentracyjnych. Osią projektu była Untertage-Verlagerung czyli zejście do podziemia - umiejscowienie kluczowych zakładów przemysłowych odpowiednio głęboko pod ziemią lub wewnątrz masywów górskich. ^{[ 5 ]} Chodziło o wykorzystanie zarówno istniejących systemów podziemnych, jak i drążenie nowych. Podziemne fabryki paliwa miały powstać w Himmelsburg, w Kohnstein (góry Turyngii) powstawała podziemna fabryka Mittelwerk (V-2), nieopodal obóz koncentracyjny Mittelbau-Dora. Produkcja w Mittelwerk ruszyła już w styczniu 1944. W 1945 pierwsi dotarli tutaj Amerykanie, którzy przejęli Arthura Rudolpha.

Poza wznowieniem produkcji plan przewidywał też naszpikowanie działkami przeciwlotniczymi kluczowych zakładów paliwowych: Police (200), Oświęcim (200), Hamburg (200), Brüx (170), Gelsenkirchen (140), Scholven (140), Wesseling (150), Heydebreck (130), Leuna (120 ), Blachownia (100), Moosbierbaum (100), a Böhlen (70). Warto zauważyć, że Oświęcim występuje tutaj jako największy producent paliwa syntetycznego (w budowie). ^{[ 6 ]} Fabryka Ruhland Fischer-Tropscha, jak i inne tego typu miały zostać przekształcony w „fortece hydrogenizacyjne". Na potrzeby udoskonalenia systemów obrony tych fabryk zwolniono z armii 7 tys. inżynierów.

Wówczas zaczęły powstawać fabryki pod ziemią. Z większością nie zdążono przed całkowitym załamaniem gospodarki, lecz pewna część fabryk zaczęła funkcjonować pod ziemią.

Kolejne wyzwanie to nowe wynalazki: potrzeba wynajdowania nowych sposobów produkcji paliw. Skupiono się na wynalazkach w zakresie osprzętu wojskowego i broni, a zaniedbano innowacje paliwowe.

Jednym z projektów była Operacja Pustynia, mająca na celu wydobycie ropy z łupków liasowych (wczesna jura) znajdujących się na płaskowyżu w Badenii-Wirtembergii (ok. 150 km tzw. Jury Szwabskiej, Łupkowa Posidonia). Badania rozpoczęły się wiosną 1943 i zajmowały się tym: Niemieckie Towarzystwo Badawcze Ropy Łupkowej (Deutsche Ölschieferforschungs-Gesellschaft, DÖLF) oraz Niemiecka Ropa Łupkowa (Deutsche Schieferölgesellschaft mbH). Technologię pozyskania ropy z łupków opracowano na Uniwersytecie w Stuttgarcie (tzw. piec szwajcarski, Schweizer-Ofen). Budową zakładów zajmowała sie Organizacja Todt. Pierwszy zakład podziemny powstał w Schömbergu. Do jego budowy skierowano 200-300 więźniów, który pracowali do stycznia 1944. Powstało łącznie dziesięć fabryk o kryptonimie Pustynia zajmujących się produkcją ropy z łupków. Jednym z nich był KZ Frommern: powstał 1 marca 1944, w październiku 1944 liczył 179 osób, w marcu 1945 został powiększony. Od stycznia do marca zginęło w nim 8 osób: 3 z przepracowania, 5 wskutek alianckich bombardowań. W momencie likwidacji 13 kwietnia „marsz śmierci" do Dachau rozpoczęły 64 osoby.

[ 1 ] Ministerstwo Gospodarki kierowało przemysłem poprzez 6 Grup Rzeszy: przemysł, rzemiosło, handel, bankowość, ubezpieczenia, gospodarka energetyczna. W ramach nadzoru: powiernicy pracy oraz robotniczy mężowie zaufania. Poza tym wyodrębniony był Stan Żywicieli Kraju na czele którego stał Przywódca Chłopów Rzeszy z Radą Chłopów jako organem doradczym, do którego wchodzili rolnicy, spółdzielnie, handel i przemysł rolny. W 1932 bezrobocie wynosiło 6%, w 1938 — 0,2%.

[ 2 ] Karlsch, Raymond G (2003), Faktor Öl: die Mineralölwirtschaft in Deutschland 1859-1974, C.H.Beck.

[ 3 ] Produkcja stali po zniszczeniach Zagłębia Ruhry spadła o 200 tys. ton stali. Adam Tooze, The Wages of Destruction: The Making and Breaking of the Nazi Economy, Allen Lane, 2006.

[ 4 ] Zaczęli takie bombardowania już w 1941, lecz wobec trudności zarzucono to na rzecz nalotów dywanowych, które były niepotrzebnym barbarzyństwem: zniszczenie zabytkowego Drezna wraz z 30 tys. cywilów, czy zrzucenie 9 marca 1945 na Tokyo 1650 ton bomb zapalających, co wywołało burzę ogniową i uśmierciło 120-200 tys. osób, głównie cywilów — bomby atomowe nie były tak mordercze.