Sztuczki słowne sofistów z biegiem czasu otrzymały miano sofizmatów, czyli dowodów pozornie poprawnych, ale w istocie zawierających ukryte błędy. ^{[ 17 ]} Przykład sofizmatu może być następujący:

„Nie zgubiłeś rogów, a jeżeli czegoś nie zgubiłeś, to masz tę rzecz, a więc masz rogi". ^{[ 18 ]}

Widać tutaj zachowujące pozory poprawności sformułowanie, całość wydaje się logicznym wnioskiem na podstawie przesłanek. Po głębszym namyśle można jednak znaleźć błąd — z tego, że czegoś nie zgubiłem, nie wynika, że to posiadam. Inny przykład sofizmatu może być taki: sofista mógłby powiedzieć, że skoro składniki chleba są niesmaczne, to chleb również jest niesmaczny. Każdy jednak przecież wie, że to nie musi być prawda. Nietrudno zatem zrozumieć, dlaczego takie techniki ukrywania fałszu były dla Platona nie do zniesienia — w końcu to fałszywa mądrość sprzedawana za pieniądze. Swój negatywny stosunek do metod sofistów wyraził również Arystoteles, stwierdzając, że sofiści używają fałszywych dowodów, aby stwarzać pozory mędrców. ^{[ 19 ]} Pisze, że

„ci, którzy nie są wprawni w rachowaniu kamyczkami, mogą być oszukani przez biegłych, w ten sam sposób również i w dowodzeniu ci, którzy nie są dobrze obeznani ze znaczeniem słów, są wprowadzani w błąd, zarówno wtedy, gdy sami dyskutują, jak i wtedy, gdy innych słuchają". ^{[ 20 ]}

Erystyka, którą zajmowali się późniejsi sofiści, charakteryzuje się zatem, zgodnie z przekazem Platona i Arystotelesa, silnym pragmatyzmem — chodzi o odniesienie zwycięstwa w dyskusji lub tworzenie pozorów bycia mędrcem dla poklasku. Ma tutaj miejsce akcentowanie praktycznej strony języka. Moc słowa, o której pisał Gorgiasz, tworzona jest nie tylko przez ćwiczenia i na bazie wiedzy, lecz przez przekonania budowane w oparciu o twierdzenie Protagorasa, że o każdej rzeczy istnieją dwa sądy wzajemnie sprzeczne. Z homo mensury bowiem wynika, że moc słowa decyduje o stanowieniu prawdy i fałszu — to język kształtuje rzeczywistość i o ile Protagoras uważał, że to wspaniałe narzędzie, aby sprawiać, że rzeczy pożyteczne wydają się ludziom właściwe, tak dla sofistów-erystów motyw stosowania metod sofistycznych nie miał żadnego znaczenia. Nietrudno sobie zatem wyobrazić, dlaczego wokół sofistyki narosło tyle negatywnych opinii.

Podsumowując, retoryka i erystyka sofistów była dwuetapowa. Najpierw pierwsi sofiści skupiali się na retoryce i badaniach nad słowem, potem zaś wyodrębnił się nurt erystyczny, który z prac swoich poprzedników zachował głównie narzędzie — słowo. Sofiści jako pierwsi zwrócili uwagę na ogromną, perswazyjną moc słowa i prowadzili szerokie badania nad językiem, a zwłaszcza jego możliwościami kreowania rzeczywistości. Metodycznie wykorzystywali sztukę mówienia, aby budować swój wizerunek i nauczyć innych, jak robić to samo.

We współczesnym świecie natomiast niewiele się zmieniło. Erystyka, wskrzeszona jako sztuka dyskutowania przez Schopenhauera, wciąż odgrywa kluczową rolę w porywaniu tłumów i dalej wykorzystuje niewiedzę ludzką. Dwa tysiące lat minęło, ludzie w tej materii jednak niewiele się zmienili. Politycy, media i twórcy reklam, podobnie jak żonglujący słowami nurt sofistów, dalej stosują te same techniki manipulowania ludźmi, a ludzie, tak samo jak ci dwa tysiące lat temu, nadal wpadają w pułapki myślenia. Retoryka zaś, uważana za sztukę pięknego i porywającego mówienia, w średniowieczu została włączona do obowiązkowych nauk i do dnia dzisiejszego wykorzystywana jest w przemówieniach publicznych.

BIBLIOGRAFIA

Źródła

Platon, Protagoras, [w:] idem Laches, Protagoras, przeł. W. Witwicki, Kęty 2002.

Platon, Gorgiasz, [w] idem Gorgiasz, Menon, przeł. W. Witwicki, Kęty 2002.

D. Laertios, Żywoty i poglądy słynnych filozofów, przeł. W. Olszewski, Warszawa 1984.

Arystoteles, O dowodach sofistycznych, [w:] idem Hermeneutyka, Topiki, O dowodach sofistycznych, przeł. K. Leśniak, Warszawa 2013.

Opracowania książkowe

W. Tatarkiewicz, Historia filozofii polskiej. Filozofia starożytna i średniowieczna, t. I, Warszawa 2004.

J. Gajda, Sofiści, Warszawa 1989.

G. Reale, Historia filozofii starożytnej, przeł. E.I. Zieliński, Lublin 2000.

Opracowania encyklopedyczne

Powszechna encyklopedia filozofii, t. 3, Lublin 2007.

Powszechna encyklopedia filozofii, t. 8, Lublin 2007

http://www.sjp.pwn.pl [dostęp: 01.08.2017]

http://www.portalwiedzy.onet.pl [dostęp: 03.08.2017]

Comment on this article..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    MS Word