Zakazane związki

Spis treści:
Europejskie standardy
Groźne prawo
Przestępne oszczerstwa i zniewagi
Polskie przepisy antydyskryminacyjne
Urząd ds. przeciwdziałania dyskryminacji
Związki partnerskie w Polsce
Wybór literatury
ZAŁĄCZNIK: Projekt ustawy o rejestrowanych związkach partnerskich

Prawo odgrywa istotną rolę w niwelowaniu uciążliwości i szykan jakie wciąż jeszcze spotykają osoby o orientacji homoseksualnej. Choć najważniejsze impulsy dla przemian społecznych i mentalnych w tym zakresie mają charakter pozaprawny, jednak prawo nie służy tutaj jedynie jako zatwierdzenie i umocnienie istniejącego stanu rzeczy, lecz swym oddziaływaniem go współkształtuje. Przyjrzyjmy się pokrótce co w tym zakresie oferuje polskie prawo i jak współgra ze standardami europejskimi.

Europejskie standardy

Przeciw dyskryminacji ze względu na orientację seksualną wypowiada się m.in. art. 13 ust. 1 Traktatu ustanawiającego Wspólnotę Europejską (O.JC.1997.340.173): "Z uwzględnieniem innych postanowień niniejszego Traktatu oraz w granicach kompetencji przyznanych Wspólnocie niniejszym Traktatem, Rada, działając jednomyślnie na wniosek Komisji [Europejskiej] i po konsultacji z Parlamentem Europejskim, może podjąć działanie zwalczające dyskryminację ze względu na płeć, pochodzenie rasowe lub etniczne, religię lub przekonania, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną."

Aktem wykonawczym tego artykuły była dyrektywa Rady Europejskiej z 27 listopada 2000 r. ustanawiająca ogólne ramy dla równego traktowania na rynku pracy (2000/78/EC). Głosi ona m.in.: "Dyskryminacja ze względu na religię lub przekonania, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną może podkopywać osiąganie celów Traktatu Wspólnoty Europejskiej" (11). "..wszelkie bezpośrednie lub pośrednie sposoby dyskryminacji ze względu na religię lub przekonania, niepełnosprawność, wiek lub orientację seksualną.. powinny zostać zakazane na obszarze Wspólnoty.." (12). "Osoby poddane dyskryminacji opartej na religii lub przekonaniach, niepełnosprawności, wieku lub seksualnej orientacji powinny mieć adekwatne środki prawnej ochrony" (29)

Uzupełnieniem tego była dyrektywa Rady Europejskiej z 27 listopada 2000 r. ustanawiająca program działania Wspólnoty w walce z dyskryminacją w latach 2001-2006 (2000/750/EC).

Choć Kościół wciąż grzmi przeciw „niemoralnym związkom", Parlament Europejski stawia sprawę jasno: znieść wszelkie ograniczenia. W raporcie na temat Podstawowych Praw w Unii Europejskiej z roku 2002 Parlament Europejski po raz pierwszy w swej historii opowiedział się za legalizacją związków homoseksualnych oraz adopcją dzieci przez owe związki — do tego wzywa się wszystkie kraje członkowie, czyli wkrótce także i Polskę.

Groźne prawo

Nim zaczniemy omawiać co prawo polskie robi w zakresie polepszania losów homoseksualistów, warto zauważyć, choćby dla kontrastu czy uwypuklenia dokonanych w ostatnich dziesięcioleciach zmian, iż jeszcze całkiem do niedawna prawo polskie i obowiązujące na ziemiach polskich nie tylko nie podejmowało się polepszania, ale zawierało odpowiednie paragrafy na homoseksualistów, z zamierzeniem, by żaden z nich nie wymknął się „karzącej ręce sprawiedliwości". Karę śmierci za homoseksualizm, jako przestępstwo przeciwko moralności i dobrym obyczajom, przewidywano i stosowano w Rzeczypospolitej co najmniej od konstytucji z 1586 r. Kodeks karny nakazywał ścigać homoseksualistów jeszcze w dwudziestoleciu międzywojennym, a przełom w tej sprawie nastąpił wraz z wielkimi kodyfikacjami okresu II Rzeczypospolitej z lat 30. ^{[ 1 ]} W swym projekcie kodeksu karnego Komisja Kodyfikacyjna pominęła już paragrafy na homoseksualistów. ^{[ 2 ]} Odtąd związki te przestały być zakazane prawnie (depenalizacja), choć do zapobiegania dyskryminacji było jeszcze daleko. Nic w tym zakresie nie wydarzyło się w latach komuny. Trudno zresztą oczekiwać czego innego, skoro Wielki Brat na Wschodzie wysyłał homoseksualistów do łagrów.

Przestępne oszczerstwa i zniewagi

Choć zniesiono już gnębienie za homoseksualizm, osoby takie stale bombardowane są wieloma przykrościami, docinkami, oszczerstwami, deformacjami. Jeden ze świątobliwych pisze coś takiego na łamach Naszego Dziennika: „Między innymi pojawiły się absurdalne głosy, jakoby odmowa legalizacji związków homoseksualnych godziła w podstawowe prawa człowieka... Prawa człowieka — jak sama nazwa mówi — dotyczą człowieka, a nie zwierzęcia" (Sebastian Karczewski, 5.08.03). Często można to puścić mimo uszu, kiedy autor ich, jako prostak i idiota, nie zasługuje na reakcję. Są jednak takie wypowiedzi, które istotnie są szkodliwe i podsycają homofobiczne przesądy.

Sądzę, że osoby homoseksualne mogłyby odważniej korzystać z art. 212 kodeksu karnego, który mówi, iż kto pomawia inną osobę, grupę osób o takie postępowanie lub właściwości, które mogą poniżyć ją w opinii publicznej, podlega grzywnie, karze ograniczenia albo pozbawienia wolności do roku. Jeśli zaś czyn był dokonany za pomocą środków masowego komunikowania — sankcje podobne, przy czym zagrożenie więzieniem do 2 lat.

Oczywiście taka jest teoria, zaś praktyka nieco mniej kolorowa. Jedynym naprawdę skutecznym sposobem byłoby wprowadzenie szczególnego przepisu penalizującego znieważanie z powodu orientacji seksualnej. Uważam, że taka regulacja powinna się znaleźć w rozdziale „Przestępstwa przeciwko porządkowi publicznemu" w kodeksie karnym, poprzez zmianę art. 257: "Kto publicznie znieważa grupę ludności albo poszczególną osobę z powodu jej przynależności narodowej, etnicznej, rasowej, wyznaniowej albo z powodu jej bezwyznaniowości czy orientacji seksualnej lub z takich powodów narusza nietykalność cielesną innej osoby podlega karze pozbawienia wolności do lat 3". Analogiczna zmiana powinna być dokonana odnośnie art. 256, który dotyczy nawoływania do nienawiści do tychże kategorii osób. Obecnie we wszystkich aktach dąży się do uzupełnianie przyczyn dyskryminacji ze względu na rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, religię lub przekonania, właśnie o orientację seksualną. Zatem podobne uzupełnienie kodeksu karnego byłoby logiczne, konsekwentne, a przede wszystkim — pożyteczne, bowiem dopiero wówczas ochrona przed najgorszymi wybrykami byłaby bardziej realna.

Polskie przepisy antydyskryminacyjne

Wśród przepisów antydyskryminacyjnych fundamentalne znaczenie ma art. 32 Konstytucji RP: "1. Wszyscy są wobec prawa równi. Wszyscy mają prawo do równego traktowania przez władze publiczne. 2. Nikt nie może być dyskryminowany w życiu politycznym, społecznym lub gospodarczym z jakiejkolwiek przyczyny." Należy dodać, że przepisy obecnej konstytucji, inaczej niż w czasach PRL, stosuje się bezpośrednio, samoistnie (art. 8), jej normy zatem obowiązują wprost, bez konieczności ich rozwijania w aktach niższego rzędu niż konstytucja. Jednostka może wprost powołać się na przepisy konstytucyjne i dochodzić ich realizacji na drodze sądowej. Po ostatecznym rozstrzygnięciu sądu lub organu administracji publicznej, które narusza prawa konstytucyjne, można ich dochodzić za pomocą skargi konstytucyjnej wnoszonej do Trybunału Konstytucyjnego.

Jest to zasada ogólna, zaś przepisy antydyskryminacyjne są konkretyzowane w innych aktach. Zawiera je m.in. ustawa z dnia 14 grudnia 1994 r. o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu. Na podstawie nowelizacji przeprowadzonej ustawą z 20 grudnia 2002 r. o zmianie ustawy o zatrudnieniu i przeciwdziałaniu bezrobociu.. (Dz. U.2003, Nr 6, poz.65), w art. 12 ust. 3 dodano drugie zdanie, które brzmi: "Informując o wolnych miejscach zatrudnienia lub miejscach przygotowania zawodowego, pracodawcy nie mogą formułować wymagań dyskryminujących kandydatów ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, orientację seksualną, przekonania, zwłaszcza polityczne lub religijne, ani ze względu na przynależność związkową." Art. 37 ust. 13 brzmi: "Agencja zatrudnienia nie może dyskryminować ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, orientację seksualną, przekonania, zwłaszcza polityczne i religijne, lub ze względu na przynależność związkową, osób, dla których poszukuje zatrudnienia lub innej pracy zarobkowej." Dla zabezpieczenia realizacji tych przepisów ustanowiono sankcje karne w razie ich naruszenia: "Kto: (..) 3) ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, orientację seksualną, przekonania, zwłaszcza polityczne i religijne, lub ze względu na przynależność związkową — odmówi zatrudnienia kandydata na wolnym miejscu zatrudnienia lub miejscu przygotowania zawodowego, 4) prowadząc agencję zatrudnienia, nie przestrzega zasady zakazu dyskryminacji ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, pochodzenie etniczne, narodowość, orientację seksualną, przekonania, zwłaszcza polityczne lub religijne, lub ze względu na przynależność związkową — podlega karze grzywny nie niższej niż 3 000 zł." (art. 66)

Nie można jednak uznać, aby zmiana ta była przeprowadzona konsekwentnie i logicznie. Nie wiadomo np. dlaczego nie potraktowano w równy sposób wszystkich przepisów antydyskryminacyjnych tej ustawy, poprzez wprowadzenie do nich orientacji seksualnej. W zadaniach wojewody w zakresie przeciwdziałania bezrobociu, w art. 6c ust. 1 pkt 3 brakuje orientacji seksualnej między innymi zakazami antydyskryminacyjnymi. Podobnie w artykule 15 przewidującym organizację szkoleń dla bezrobotnych i żołnierzy rezerwy w celu zwiększenia ich szans na uzyskanie zatrudnienia, podwyższenia dotychczasowych kwalifikacji zawodowych lub zwiększenia aktywności zawodowej, ust. 1a stanowi: "Przy doborze kandydatów na szkolenia.. nie można stosować wymagań dyskryminujących kandydatów ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, rasę, narodowość, przekonania, zwłaszcza polityczne lub religijne, oraz przynależność związkową." — jednak orientacji seksualnej brak.

Pod tym kątem zostanie również zmieniony Kodeks pracy. W rozdziale II: Podstawowe zasady prawa pracy, będzie obowiązywał od przystąpienia Polski do Unii Europejskiej art. 11[3] w brzmieniu: "Jakakolwiek dyskryminacja w zatrudnieniu, bezpośrednia lub pośrednia, w szczególności ze względu na płeć, wiek, niepełnosprawność, narodowość, pochodzenie rasowe lub etniczne, religię, wyznanie, przekonania polityczne, orientację seksualną, oraz przynależność związkową — jest niedopuszczalna."

[ 1 ] Można sądzić, iż nastąpiło to bardzo późno, ale będzie to pochopne stwierdzenie. W Niemczech paragraf przeciwko homoseksualistom zniesiono w 1969 r. W Szkocji homoseksualizm był przestępstwem do 1980 r. W Irlandii aż do 1982 r. za homoseksualizm groziło nawet dożywotnie więzienie. W Rosji — do 1990 r.

[ 2 ] T. Żeleński-Boy, Piekło kobiet, Warszawa 1960, s.132.