Na czym polega wyjątkowość powieści omawianej w niniejszej pracy, a określanej jako „ostatnia tak pełna i konsekwentna manifestacja Oświecenia w literaturze polskiej"? ^{[ 1 ]}

Na pewno przejawia się ona otwartym i zadziwiająco śmiałym, jak na warunki polskie, propagowaniem założeń wolterianizmu. Utwory Voltaire’a (F.M. Arouet, 1694-1778) przepełnia krytycyzm wobec tradycyjnych autorytetów (naukowych, społecznych, politycznych i moralnych), odrzucenie światopoglądu religijnego, negacja feudalnych instytucji i obyczajów, zaufanie do poznawczych i twórczych możliwości ludzkiego rozumu, żądanie tolerancji dla wolnomyślnych poglądów itp. Wszystkie te elementy znaleźć można w powieści S.K. Potockiego „Podróż do Ciemnogrodu".

Voltaire był europejskim symbolem walki rozumu z ciemnotą. W okresie stanisławowskim stosunek do jego pism stanowił probierz orientacji światopoglądowej i politycznej polskich twórców. Nic więc dziwnego, że Potocki żywo interesował się twórczością wielkiego Francuza i zajmował się tłumaczeniem jego utworów, takich jak „Kandyd" i „Zadyg". W początkach XIX w. stosunek polskich pisarzy do Voltaire’a nieco się zmienił: osłabły spory światopoglądowe, wzrosło natomiast znaczenie jego pism, jako przykładów dobrego smaku i wysokiego poziomu literackiego. W tym duchu powołuje się na Voltaire’a Potocki w swoim traktacie „O wymowie i stylu" z 1815 r. W napisanej kilka lat później „Podróży do Ciemnogrodu" nasz autor nawiązuje do Voltaire’a dwutorowo, w sferze ideologicznej i konstrukcyjnej. „Podróż…" ma bowiem wiele cech wolteriańskiej powiastki filozoficznej ^{[ 2 ]}, zastosowano tu również typową dla francuskiego klasyka technikę rozprawiania się z przeciwstawnymi poglądami: zamiast bezpośredniej krytyki — ironiczny dystans i paradoksalna argumentacja.

W traktacie „O wymowie i stylu" (rozdział pt. „Składy filozoficzne, bajeczność, zmyślenia, romanse, przekładanie") S.K. Potocki pisał: „Przejdźmy do innego rodzaju składni, to jest do fikcji, czyli zmyśleń, jakimi są powieści, romanse, bajki, alegorie, zgoła do tego tak licznego, tak przyjemnego, tak użytecznego, wraz tak płochliwego wyobraźni ludzkiej płodu. Jest rzeczą niewątpliwą, że można powieści, czyli zmyślenia, zwrócić ku celowi nader użytecznemu, podają one bowiem wielką zręczność rozszerzania nauczań, malowania życia i obyczajów ludzi, wskazania obłąkań, w które nas namiętności wciągają, znienawidzenia występku, a uprzyjemnienia cnoty." ^{[ 3 ]}

„Podróż do Ciemnogrodu" zamiast ideału pozytywnego przedstawia zespół negatywnych zjawisk życia społecznego, poddany satyrycznemu przejaskrawieniu. Jest to powieść-traktat. Tego typu pisarstwo zapoczątkowuje u nas „Pan Podstoli" Ignacego Krasickiego. Powieść wykształciła się w literaturze polskiej w drugiej połowie XVIII w., ale — z racji swej nowości — gatunek ten aż do lat dwudziestych XIX w. nie miał własnej nazwy i najczęściej nazywany był romansem.

Wyjątkowość omawianej powieści wynika także z nietuzinkowej osobowości autora. Jeden z bohaterów „Podróży…", książę Bojosław, człowiek światły i sprawiedliwy, porównany jest do Karola Wielkiego, który „mocą własnego geniuszu" wyrósł ponad otaczające go morze ciemnoty. W jakiejś części można odnieść to porównanie także do Stanisław Kostki Potockiego, który w radykalizmie swoich politycznych poglądów poszedł znacznie dalej niż większość twórców polskiego Oświecenia. Jego antyklerykalizm nie był przy tym destrukcyjny ani awanturniczy; chciał on uczynić z kościoła autonomiczną część nowoczesnego państwa, odciętą od średniowiecznej ideologii wypraw krzyżowych, palenia czarownic i wrogości wobec oświaty.

Piastując odpowiedzialne funkcje państwowe, zwłaszcza w okresie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego, miał Potocki okazję poznać reguły rządzenia państwem i problemy stojące na przeszkodzie do poprawy sytuacji. Tę wiedzę wykorzystał autor przy pisaniu omawianej powieści.

Trzeba było mieć wiele odwagi, aby w roku 1820 rzucać gromy na pogrzebaną w 1795 r. Rzeczpospolitą, przedstawiając przyczyny jej upadku i ustrojowe wady w sposób bezwzględny i jaskrawy. Pisząc tę książkę Potocki wiedział, że stawia na jedną kartę swą polityczną karierę ale wierzył, że robi przysługę krajowi i narodowi, bo ośmieszenie błędów przeszłości pozwoli na ich uniknięcie w przyszłości. Niestety, okazało się, że Polacy nie chcą analizować swoich błędów i wad, a najchętniej sięgają po utwory, pisane „ku pokrzepieniu serc".

Ani Stanisławowi Kostce Potockiemu, ani „Podróży do Ciemnogrodu" nie poświęcono jak dotąd żadnego, monograficznego opracowania. Najpełniejszą analizę omawianej powieści dał Emil Kipa we wstępie do jej wydania z 1955 r. (BN I 154). Działalność polityczna, społeczna i literacka S.K. Potockiego jest natomiast omawiana zwykle na uboczu ogólnie formułowanych problemów. Przykładem takie prace, jak np. T.Kizwalter, Ludzie i idee Oświecenia w Polsce porozbiorowej (Warszawa 1987), B.Grochulska, Dramat liberała w: Losy Polaków (Warszawa 1987), Z.Kloch, Polscy uczeni o stylu, 1795 — 1830 („Pam. Lit." 1993 z. 1) i P.Żbikowski, Klasycyzm postanisławowski. Doktryna estetyczno-literacka (Warszawa 1984).

Cenne są publikacje zamieszczone w „Biuletynie Historii Sztuki" (1972 nr 2), poświęconym S.K. Potockiemu. Wśród nich rozprawy Z. Libery, Stanisław Kostka Potocki i jego rola w życiu literackim Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego, W. Fijałkowskiego, Działalność Stanisława Kostki Potockiego w Wilanowie oraz J. Rudnickiej, Rola Stanisława Kostki Potockiego w polskim życiu kulturalnym. Autorowi „Podróży do Ciemnogrodu" poświęcono również „Rocznik Historii Sztuki" z 1956 (t. 1); w nim m.in. rozprawy: E. Kipy, Stanisław Kostka Potocki jako minister wyznań religijnych; Z. Libery, Stanisław Kostka Potocki jako pisarz i krytyk literacki; M.L. Bernharda, Wystawa poświęcona działalności Stanisława Kostki-Potockiego, 5-12 maja 1953 r. ^{[ 4 ]}

Wielkość S.K. Potockiego nie została doceniona przez jemu współczesnych, ani przez następne pokolenia rodaków, ale nie jest to wystarczający powód, by nie złożyć jej hołdu. Do naszego pisarza, jak mało do kogo, odnieść można słowa Seneki: „Badajmy to, co jest najlepsze w działaniu, nie zaś to, co jest najpospolitsze w użyciu. Sprawy ludzkie nie wyglądają tak dobrze by coś, co jest lepsze, znalazło uznanie większości". ^{[ 5 ]}

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Obraz duchowieństwa w Podróży do Ciemnogrodu Kim był autor „Podróży do Ciemnogrodu”

Comment on this article..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word