Dodatek specjalny do Biuletynu Stowarzyszenia na rzecz Państwa Neutralnego Światopoglądowo „Neutrum", Nr 2 (29), Kwiecień 2003

Paweł Borecki, „Proces kształtowania się modelu relacji państwo-kościół w Konstytucji RP z 2 kwietnia 1997 r."

Ustrojowy model stosunków państwo-kościół stanowił jeden z głównych dylematów w pracach konstytucyjnych w latach 1989-1997 ^{[ 1 ]}. Przedmiotem sporu był przede wszystkim zakres legitymizacji przez nową ustawę zasadniczą przemian w stosunkach wyznaniowych w Polsce po roku 1989, w tym Konkordatu z 1993 r., a zwłaszcza możliwości wpływu czynnika konfesyjnego na politykę państwa. Kompromis w omawianej dziedzinie, wypracowany stopniowo w latach 1994-1997, nie zawsze przy tym konsekwentnie respektowany, w wymiarze, rzec by można, wewnętrznym dokonał się między czterema największymi ugrupowaniami parlamentarnymi - Sojuszem Lewicy Demokratycznej, Unią Wolności, Polskim Stronnictwem Ludowym i Unią Pracy. Natomiast w wymiarze zewnętrznym jego stronami była wspomniana tzw. koalicja konstytucyjna oraz Episkopat Polski, zajmujący w pracach konstytucyjnych, zwłaszcza po roku 1993, pozycję niejako recenzencką. Ów kompromis umożliwił uchwalenie Konstytucji przez Zgromadzenie Narodowe, a następnie jej przyjęcie przez naród w referendum. Źródłem norm w dziedzinie instytucjonalnych stosunków między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi okazał się głównie art. 25 nowej ustawy zasadniczej ^{[ 2 ]}.

W okresie blisko pięciu lat, tzn. od grudnia 1989 r. do września 1994 r., prace nad nową konstytucją charakteryzowały się ograniczoną efektywnością. Zdołano wówczas przede wszystkim uregulować w ustawie konstytucyjnej z 23 kwietnia 1992 r. tryb opracowania i uchwalenia konstytucji ^{[ 3 ]}. Akt ten wprowadzał ultrademokratyczną procedurę ustrojodawczą. Szereg jej elementów nie sprzyjało jednak skuteczności prac konstytucyjnych. Zwłaszcza obligatoryjne referendum konstytucyjne czyniło ostateczny ich rezultat niepewnym, przesuwało bowiem decyzje przesądzające o losie ustawy zasadniczej poza parlament ^{[ 4 ]}.

Wobec fiaska uchwalenia nowej konstytucji podczas kadencji parlamentarnych w latach: 1989-1991 oraz 1991-1993, innym efektem prac konstytucyjnych w tym okresie było przedłożenie do dnia 5 września 1994 r., czyli do momentu wykonania tzw. obywatelskiej inicjatywy konstytucyjnej, co najmniej dwudziestu projektów ustawy zasadniczej ^{[ 5 ]}. Reprezentowały one szerokie spektrum koncepcji stosunków państwo-kościół, od modelu ścisłego związku obu podmiotów, prowadzącego do nadania państwu polskiemu charakteru katolicko-narodowego, aż po system rozdziału ^{[ 6 ]}. Co znamienne, żaden z projektów konstytucji nie zawierał zasady neutralności światopoglądowej państwa ^{[ 7 ]}. W projektach statuujących model rozdziału państwa i kościoła dostrzegalne było dążenie do wypracowania sformułowań kompromisowych, możliwych do zaakceptowania przez Kościół Katolicki. Wyrazem tego było m.in. zastępowanie formuły rozdziału terminami o zbliżonym znaczeniu, pozbawionymi jakoby negatywnej konotacji historycznej, lecz zarazem utrwalonej wykładni w nauce prawa wyznaniowego i konstytucyjnego lub regulowanie wspomnianej problematyki fragmentarycznie ^{[ 8 ]}. Treść przepisów wyznaniowych szeregu projektów warunkowały bieżące przemiany w stosunkach wyznaniowych w Polsce, w szczególności wprowadzenie nauki religii w szkołach publicznych oraz podpisanie Konkordatu. Problematyka relacji instytucjonalnych między państwem a związkami konfesyjnymi zajmowała wysokie miejsce w wewnętrznej systematyce projektów, z reguły w jednostkach dotyczących podstawowych (naczelnych) zasad ustrojowych. Charakterystyczne było zarazem w świetle systematyki tych aktów nie wiązanie, w przeważającej większości przypadków, problematyki wolności sumienia i wyznania (religii) z zagadnieniem relacji między państwem a związkami konfesyjnymi.

W latach 1989-1994 dostrzegalne stało się zjawisko odstąpienia niektórych ugrupowań od projektów jednoznacznie wyrażających system rozdziału, które u progu prac konstytucyjnych zostały opracowane z ich inicjatywy lub przez osoby ze środowisk doń zbliżonych, na rzecz projektów artykułujących model rozdziału w sposób zawoalowany, co potwierdzały działania Sojuszu Lewicy Demokratycznej i Polskiego Stronnictwa Ludowego, czy wręcz na rzecz propozycji postulujących system powiązania państwa ze związkami wyznaniowymi, czego dowodziła postawa Stronnictwa Demokratycznego. W omawianym okresie zdawała się przy tym narastać liczba projektów statuujących model państwa konfesyjnego. Było to zapewne funkcją m.in. dyferencjacji prawej strony polskiej sceny politycznej.

W grupie projektów zgłoszonych lub utrzymanych w mocy na podstawie znowelizowanej ustawy konstytucyjnej z 23 kwietnia 1992 r., zatem mogących formalnie stanowić podstawę opracowania Konstytucji, czytelną preferencję systemu separacji wyrażały projekty Prezydenta RP, Sojuszu Lewicy Demokratycznej, Unii Demokratycznej oraz Polskiego Stronnictwa Ludowego i Unii Pracy. Żaden z nich jednak modelu rozdziału nie formułował kompleksowo i jednoznacznie. Jedynie projekt Unii Demokratycznej zawierał bezpośrednią wzmiankę o zasadzie rozdziału. Pozostałe projekty poprzestawały na wskazaniu wybranych cech konstytutywnych wspomnianego systemu, jak równouprawnienia wyznań (projekt Prezydenta RP), niezależności państwa oraz kościoła (projekt PSL-UP), świeckości państwa, równość praw i obowiązków kościołów i związków wyznaniowych (projekt SLD) i w ten sposób usiłowały nie wprost wyrazić pojęcie rozdziału. Obawa przed krytyką ze strony Kościoła większościowego prowadziła także, jak w przypadku projektu prezydenckiego, do przyjęcia soborowej formuły autonomii i niezależności na określenie relacji państwo-kościół ^{[ 9 ]}.

Formuła autonomii i niezależności była także zawarta w tzw. obywatelskim oraz senackim projektach. Głosiły one jednak, obok projektu Porozumienia Centrum i Konfederacji Polski Niepodległej, preferencję na rzecz państwa wyznaniowego. Treść wymienionych wyżej aktów pozostawała bowiem w czytelnej sprzeczności z zasadą neutralności światopoglądowej państwa. Dowodem tego było odwołanie w preambułach do teistycznej koncepcji Absolutu, czy, jak w projekcie Konfederacji, konstytucjonalizacja Boga jako elementu ustroju politycznego, pierwszorzędnej instancji odpowiedzialności Sejmu za losy państwa. Wymienione projekty zakładały także dyferencjację związków wyznaniowych w następstwie zwłaszcza wprowadzenia kategorii religii prawnie uznanych, temu z kolei towarzyszyła wyraźna aprecjacja Kościoła Katolickiego. Projekty PC oraz KPN wprost negowały zasadę równości związków konfesyjnych, przyznając naczelne stanowisko wśród równouprawnionych wyznań wyznaniu rzymskokatolickiemu. Autorzy projektów należących do omawianej grupy posuwali się niekiedy dalej w lansowaniu konfesyjnych elementów ustroju, niż wynikało to z konstytucyjnych postulatów Episkopatu Polski i zdawali się nie dostrzegać ewolucji stanowiska biskupów w sprawie modelu relacji między państwem a Kościołem.

Przyjęte w projektach koncepcje relacji między państwem a kościołem pozostawały w korelacji z określeniem zagadnienia form prawnych regulacji statusu związków konfesyjnych. Przedłożenia wyrażające system rozdziału pomijały tę kwestię, jak projekt UD czy PSL-UP albo dopuszczały możliwość regulacji statusu Kościoła Katolickiego w formie umowy międzynarodowej. Natomiast projekty optujące za systemem powiązania, z wyjątkiem przedłożenia KPN, zakładały obligatoryjne uregulowanie stosunków między państwem a Kościołem Katolickim w formie umowy międzynarodowej zawartej ze Stolicą Apostolską. Wobec innych wyznań państwo miało określić swój stosunek w drodze ustaw(y) uchwalonych po porozumieniu się z ich przedstawiciel(stw)ami.

Wszystkie analizowane projekty ustawy zasadniczej wyrażały nieantagonistyczną koncepcję odniesień państwa i Kościoła Katolickiego. Rzeczone akty wymieniały z nazwy Kościół większościowy. Z wyjątkiem przedłożeń PC i KPN formułowały zasadę współdziałania lub współpracy państwa i kościoła. Natomiast żaden z projektów konstytucji nie regulował wprost statusu laickich organizacji światopoglądowych oraz ich relacji z państwem.

Omówione akty w ograniczonym stopniu zdeterminowały ostateczne brzmienie przepisów wyznaniowych Konstytucji z 2 kwietnia 1997 r. ^{[ 10 ]}. Odpowiednie postanowienia żadnego z nich nie zostały kompleksowo i dosłownie recypowane, jakkolwiek postanowienia właściwych przepisów wyznaniowych tzw. senackiego oraz obywatelskiego projektów konstytucji stanowiły treść wniosków zgłaszanych zwłaszcza przez Alicję Grześkowiak i Piotra Andrzejewskiego aż do uchwalenia Konstytucji w drugim czytaniu. Uzasadnia to konstatację, że w istocie prace, które bezpośrednio doprowadziły do określenia modelu odniesień kościoła i państwa zostały zapoczątkowane dopiero po upływie terminu wykonania obywatelskiej konstytucyjnej inicjatywy ustawodawczej. W ramach bezpośredniej genezy konstytucyjnego modelu relacji państwo-kościół można wyodrębnić trzy etapy. Etap wstępny został wyznaczony przede wszystkim przez pierwsze czytanie projektów konstytucji w Zgromadzeniu Narodowym w dniach 22-23 września 1994 r. oraz debatę sejmową na temat zasadniczych kwestii ustrojowych wskazanych przez Komisję Konstytucyjną Zgromadzenia Narodowego, przeprowadzoną 21 października 1994 r. Etap drugi - zasadniczy, od listopada 1994 r. do 16 stycznia 1997 r., obejmował wypracowanie i utrwalenie na forum Komisji Konstytucyjnej ustrojowego kompromisu w sprawie modelu odniesień między państwem a kościołem. W ramach trzeciego etapu - 24 lutego 1997-2 kwietnia 1997 r. — nastąpiło usankcjonowanie wyników prac Komisji, połączone z ich ograniczoną korektą w wyniku uchwalenia Konstytucji przez Zgromadzenie Narodowe w drugim, a następnie w trzecim czytaniu, przy uwzględnieniu prezydenckiej propozycji zmiany. Swoistym epilogiem było przyjęcie ustawy zasadniczej przez naród w referendum 25 maja 1997 r., które kompromisowi elit politycznych nadało sankcję społeczną.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Koncepcja relacji Kościoła i państwa w nauczaniu społecznym Jana Pawła II Konkordat polski z 1993 r. a Konstytucja RP z 1997 r. - analiza krytyczna

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Paweł Borecki Doktor habilitowany, pracownik Katedry Prawa Wyznaniowego Uniwersytetu Warszawskiego. Specjalność naukowa: prawo wyznaniowe. Autor artykułów i książek z zakresu prawa wyznaniowego.  Number of texts in service: 47  Show other texts of this author  Newest author's article: Państwo laickie w świetle dorobku współczesnego konstytucjonalizmu europejskiego