W wyniku prac KKZN liczba wariantów art. 15 (następnie - 16) zamiast maleć rosła. Kolejne projekty tego przepisu stanowiły próbę wypracowania kompromisu albo, jak w przypadku zgłoszonych przez A. Grześkowiak, P. Andrzejewskiego oraz przedstawicieli Polskiej Partii Socjalistycznej i Parlamentarnej Grupy Kobiet, były przejawem ideowego samookreślenia.

Przedstawiciele Kościoła Katolickiego, UW oraz NSZZ Solidarność w KKZN opowiadali się za konstytucjonalizacją zasady niezależności i autonomii państwa i kościoła oraz obligatoryjnej, prawnomiędzynarodowej formy regulacji statusu Kościoła Katolickiego. Pierwszy z tych postulatów uzasadniano odwołując się do wspólnotowej koncepcji państwa i kościoła, czy też, co stanowiło novum w argumentacji przedstawicieli Episkopatu Polski, utożsamiając ją z pozytywnie rozumianym rozdziałem kościoła i państwa. Przeciwstawiano się zarazem próbom sprecyzowania zakresu autonomii i niezależności kościoła jako ingerencji w jego sprawy wewnętrzne. Socjologiczna koncepcja państwa i kościoła służyła ponadto zakwestionowaniu zasady rozdziału (oddzielenia) wymienionych podmiotów oraz redukcji zasady neutralności światopoglądowej państwa poprzez odniesienie jej do władz publicznych, a następnie jedynie do władz państwowych. Negowano klauzule statuujące model państwa świeckiego odwołując się do wątpliwych argumentów historycznym. Zasada rozdziału vel oddzielenia miała mieć rzekomo komunistyczny, wręcz stalinowski, rodowód, legitymizować w okresie Polski Ludowej, podobnie jak zasada świeckości państwa, czy jego neutralności światopoglądowej, politykę zwalczania Kościoła i dyskryminacji wierzących. Nie kwestionowano natomiast zasady równouprawnienia wyznań, stanowiącej ustrojowy priorytet Kościołów nierzymskokatolickich.

Kontradyktoryjnie reprezentanci SLD oraz UP popierali konstytucjonalizację zasady rozdziału względnie oddzielenia kościoła i państwa, uzasadniając to zwłaszcza negatywnymi doświadczeniami stosunków konfesyjnych w Polsce po roku 1989 oraz koniecznością zapobieżenia funkcjonalnej interferencji państwa i związków wyznaniowych. Zasadę neutralności światopoglądowej odnosili szeroko — do państwa, względnie do organów i instytucji państwowych i samorządowych. Zasadnie kwestionowali formułę niezależności i autonomii kościoła i państwa jako niezgodną z zasadą jego suwerenności. Przedstawiciele wymienionych ugrupowań konsekwentnie sprzeciwiali się jurydyzacji obligatoryjnej prawnomiędzynarodowej formy regulacji statusu Kościoła Katolickiego. Dążenie do poszanowania suwerennych uprawnień państwa warunkowało także ze strony parlamentarzystów Sojuszu postulat sprecyzowania przedmiotowego zakresu autonomii i niezależności kościołów i związków wyznaniowych. Laicka większość KKZN z czasem zrezygnowała z pierwotnych dezyderatów ustrojowych. Odstąpiła od zasady świeckości państwa, godziła się na ograniczenie zasady neutralności światopoglądowej do władz publicznych, a niektórzy liderzy ugrupowań lewicowych byli nawet gotowi zaakceptować określenie statusu Kościoła Katolickiego obligatoryjnie w formie umowy międzynarodowej oraz zrezygnować z zasady rozdziału na rzecz jej znaczeniowych substytutów.

Wobec fiaska dotychczasowych prac KKZN, z inicjatywy A. Kwaśniewskiego, w marcu 1995 r. odbyło się kilka kuluarowych spotkań z przedstawicielami Episkopatu Polski oraz Polskiej Rady Ekumenicznej, podczas których przewodniczący Komisji Konstytucyjnej przedstawił, opracowany głównie przez prof. Wiktora Osiatyńskiego, projekt art.15 o treści:

1. Władze publiczne zachowują neutralność w sprawach przekonań religijnych i światopoglądowych.

2. Kościoły i Związki Wyznaniowe są równe wobec prawa.

3. Kościoły i Związki Wyznaniowe są autonomiczne i niezależne w swoich dziedzinach (w swoim zakresie działania).

4. Władze publiczne oraz Kościoły i Związki Wyznaniowe współdziałają ze sobą na rzecz rozwoju człowieka i dobra wspólnego. Kościoły i związki wyznaniowe nie biorą udziału w sprawowaniu władzy publicznej.

5. Stosunki między Rzecząpospolitą Polską i Kościołem Katolickim określa umowa międzynarodowa ze Stolicą Apostolską i ustawy.

6. Stosunek Rzeczypospolitej Polskiej do innych Kościołów i Związków Wyznaniowych określają ustawy uchwalone na podstawie umowy zawartej przez Rząd z ich właściwymi przedstawicielami ^{[ 22 ]}.

We wspomnianym przedłożeniu przewidywano zatem zwłaszcza konstytucjonalizację obligatoryjnej regulacji statusu Kościoła Katolickiego w formie umowy międzynarodowej oraz formułowano jako substytut zasady rozdziału, dyrektywę, że kościoły i związki wyznaniowe nie biorą udziału w sprawowaniu władzy publicznej. Ta jednoznaczna zasada, wyrażająca polityczny sens instytucji rozdziału, spotkała się jednak z krytyką Sekretarza Generalnego KEP oraz Prymasa Polski. Metropolita warszawski 19 marca 1995 r. w kazaniu pasyjnym pt. Katolik wobec Konstytucji państwowej stwierdził, że wyrażenie to, operujące ogólnikami ma posmak antydemokratyczny, bowiem przez Konstytucję pragnie ograniczyć udział części obywateli w kształtowaniu dobra wspólnego ^{[ 23 ]}. Bp. Tadeusz Pieronek zaakceptował jednak zasadę neutralności światopoglądowej władz publicznych ^{[ 24 ]}. Osiągnięcie konsensusu uniemożliwiła aktywizacja nurtu zachowawczego zarówno na forum Episkopatu Polski jak i w Socjaldemokracji Rzeczpospolitej Polskiej. Prace konstytucyjne ujawniły wewnętrzne, ideowe zróżnicowania wspomnianych środowisk. Zjawisko to dało się zaobserwować zwłaszcza podczas 275 Konferencji Plenarnej Episkopatu Polski, kiedy to biskupi zakwestionowali mandat Sekretarza Generalnego KEP do prowadzenia rozmów z Aleksandrem Kwaśniewskim oraz przyjęte dotychczas ustalenia. Wśród krytyków wyróżniał się abp Józef Michalik. Hierarchowie odrzucili zarazem akceptowaną do tej pory zasadę neutralności światopoglądowej państwa na rzecz anachronicznej zasady tolerancji ^{[ 25 ]}. O istnieniu jednak poważnych różnic stanowisk wśród biskupów w omawianej dziedzinie świadczyło przyjęcie końcowego komunikatu w drodze głosowania, a nie konsensusu ^{[ 26 ]}.

4 kwietnia 1995 r. spośród 15 poddanych pod głosowanie wersji art.16 akceptację większość obecnych członków Komisji Konstytucyjnej uzyskał zasadniczo zmodyfikowany — w porównaniu z projektem z 26 stycznia 1995 r. — wniosek, zgłoszony dość niespodziewanie przez Tadeusza Mazowieckiego w brzmieniu:

1. Kościoły i związki wyznaniowe są równouprawnione.
2. Władze państwowe w Rzeczypospolitej Polskiej zachowują bezstronność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych, gwarantując swobodę ich wyrażania w życiu publicznym.
3. Stosunki między Państwem a kościołami i związkami wyznaniowymi kształtowane są na zasadach poszanowania wzajemnej autonomii i niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego.
4. Stosunki między Państwem a Kościołem katolickim określa umowa międzynarodowa zawarta ze Stolicą Apostolską i ustawy.
5. Stosunek Państwa do innych kościołów oraz związków wyznaniowych określają ustawy uchwalone na podstawie umowy zawartej przez Rząd z ich właściwymi przedstawicielami ^{[ 27 ]}.

Przekonywujące wydaje się przypuszczenie, że treść tego przedłożenia była następstwem konsultacji z przedstawicielami Episkopatu Polski ^{[ 28 ]}. Zakładało ono zwłaszcza wyeksponowanie zasady równouprawnienia wyznań oraz zastąpienie negowanego przez biskupów pojęcia neutralności przez, zdaniem wnioskodawcy, synonimiczny termin „bezstronność" ^{[ 29 ]}. Zakres podmiotowy obowiązku zachowania bezstronności został przy tym ograniczony do władz państwowych, a nie publicznych ^{[ 30 ]}. O wyniku głosowania zapewne zadecydowała nieobecność aż ośmiu parlamentarzystów SLD i PPS, mimo że termin głosowania został zapowiedziany dwa tygodnie wcześniej. Jakkolwiek, że przyjęty w drodze głosowania, wariant art. 16 autorstwa T. Mazowieckiego został wkrótce zaakceptowany i przez bp. T. Pieronka, i przez A. Kwaśniewskiego ^{[ 31 ]}. Zyskał także, jak można sądzić, uznanie Przewodniczącego Konferencji Episkopatu Polski ^{[ 32 ]}.

Przepisy projektu konstytucji, określające model stosunków wyznaniowych w okresie poprzedzającym drugie czytanie projektu konstytucji, zyskały szerszą i trwałą aprobatę ze strony decydującej części Episkopatu Polski oraz członków Zgromadzenia Narodowego, reprezentujących przede wszystkim czołowe ugrupowania laickie. Fiaskiem zakończyły się wówczas próby zasadniczej zmiany rozstrzygnięć Komisji Konstytucyjnej. Episkopat Polski nie podjął krytyki przepisów wyznaniowych projektu konstytucji, głównie zaś pojęcia bezstronności, formułowanych przez niektórych ekspertów i polityków związanych z Kościołem Katolickim, a artykułowanych wśród hierarchów szczególnie przez abp. Józefa Michalika ^{[ 33 ]}. Zarazem 21 czerwca 1996 r. Zgromadzenie Narodowe odrzuciło głosami głownie przedstawicieli SLD i UW wniosek o przeprowadzenie tzw. cząstkowego referendum konstytucyjnego, mającego służyć w zamiarze inicjatorów, tj. liderów Unii Pracy, wprowadzeniu zasady neutralności światopoglądowej państwa ^{[ 34 ]}. W trakcie prac zmierzających do przygotowania końcowego sprawozdania 18 września i 1 października 1996 r. Komisja Konstytucyjna dokonała w przepisach wyznaniowych jedynie ograniczonych zmian, zwiększających ich poprawność legislacyjną, ograniczających ewentualne rozbieżności interpretacyjne i dowartościowujących konfesje nierzymskokatolickie. Przede wszystkim zaakceptowano wówczas mało czytelną propozycję zgłoszoną przez Marka Mazurkiewicza ograniczenia w art. 19 (następnie - 23) ust. 3 zasady autonomii tylko do kościołów i związków wyznaniowych ^{[ 35 ]}. W okresie bezpośrednio poprzedzającym uchwalenie przez KKZN 16 stycznia 1997 r. projektu konstytucji liderzy SLD, UW, PSL i UP nie kontestowali właściwych przepisów wyznaniowych. Podczas przeprowadzonych w pierwszej połowie stycznia 1997 r. konsultacji politycznych parlamentarzystów wymienionych ugrupowań ustalono, że nie będą zmieniane przepisy projektu konstytucji dotyczące stosunków państwo-kościół ^{[ 36 ]}. Nasuwa to przypuszczenie, że konsensus w sprawie modelu relacji państwo-kościół w nowej konstytucji zdawał się wyprzedzać porozumienie odnośnie do całości treści ustawy zasadniczej.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Koncepcja relacji Kościoła i państwa w nauczaniu społecznym Jana Pawła II Konkordat polski z 1993 r. a Konstytucja RP z 1997 r. - analiza krytyczna

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Paweł Borecki Doktor habilitowany, pracownik Katedry Prawa Wyznaniowego Uniwersytetu Warszawskiego. Specjalność naukowa: prawo wyznaniowe. Autor artykułów i książek z zakresu prawa wyznaniowego.  Number of texts in service: 47  Show other texts of this author  Newest author's article: Państwo laickie w świetle dorobku współczesnego konstytucjonalizmu europejskiego