Wstępny etap prac ustrojowych w zakresie regulacji stosunków państwo-kościół charakteryzował się bardzo ograniczoną efektywnością. Przedmiotem odniesień stały się wówczas przede wszystkim przepisy konfesyjne projektów ustawy zasadniczej, złożonych w trybie znowelizowanej ustawy konstytucyjnej z 23 kwietnia 1992 r. Pierwsza prezentacja sześciu projektów konstytucji, mimo biegu trzymiesięcznego terminu wykonania obywatelskiej konstytucyjnej inicjatywy ustawodawczej, miała miejsce podczas posiedzenia Komisji Konstytucyjnej w dniach 21-22 czerwca 1994 r. ^{[ 11 ]}. Była to zarazem pierwsza większa debata merytoryczna na forum Komisji ^{[ 12 ]}. Podczas pierwszego czytania projektów konstytucji w Zgromadzaniu Narodowym oraz w trakcie debaty sejmowej poświęconej zasadniczym kwestiom ustrojowym nie sformułowano jednoznacznych dyrektyw dla dalszych prac na forum KKZN; nie zapadły także żadne wiążące, merytoryczne decyzję, kształtujące przyszły ustrojowy model relacji państwo-kościół. Trudno bowiem za taką uznać skierowanie przez Zgromadzenie Narodowe siedmiu projektów konstytucji będących przedmiotem pierwszego czytania do Komisji Konstytucyjnej, tj. prezydenckiego, SLD, UD, PSL-UP, KPN oraz tzw. senackiego i obywatelskiego. Zwłaszcza debata sejmowa, która ujawniała poważne różnice stanowisk nawet na forum poszczególnych klubów, może być uznana za mało produktywną, wręcz opóźniającą prace konstytucyjne. Toteż nie bezpodstawne wydaje się twierdzenie o świadomym dążeniu liderów klubów parlamentarnych oraz kierownictwa KKZN do przesunięcia na jej forum rozstrzygnięcia zasadniczych sporów ustrojowych. Mieli oni już wówczas świadomość, że zagadnienie konstytucyjnej regulacji stosunków państwo-kościół będzie stanowić jedną z najbardziej fundamentalnych i kontrowersyjnych kwestii ustrojowych. Wskazywała na to uchwała KKZN z 11 października 1994 r., gdzie, w części I pt. Ustrój polityczny Rzeczpospolitej Polskiej zaproponowano Sejmowi podczas debaty ustrojowej rozważenie jako czwartego zagadnienia Sposobu regulacji stosunków między kościołem (-łami) i związkami wyznaniowymi, a państwem ^{[ 13 ]}.

W trakcie analizowanego etapu w dziedzinie regulacji stosunków państwo-kościół przedmiotem odniesień dyskutantów okazały się zasady: państwa świeckiego, rozdziału państwa i kościoła, a także niezależności oraz autonomii wymienionych podmiotów. Stało się dostrzegalne dezawuowanie przez przedstawicieli ugrupowań konfesyjnych lub o inspiracji chrześcijańskiej zasady rozdziału państwa i kościoła, a zwłaszcza zasady świeckości państwa, jako mających złą konotację, służących w przeszłości walce z Kościołem, czy wręcz antychrześcijańskich, zaś w najlepszym razie - jako wieloznacznych. Natomiast przedstawiciele UW oraz SLD dążyli do wyeksponowania pozytywnej wykładni wymienionych norm albo ich przemilczania, co wskazywało na gotowość do wycofania się z pierwotnych, całkiem jednoznacznych dezyderatów ustrojowych. Podczas pierwszego czytania projektów konstytucji Tadeusz Jacek Zieliński, bodaj jako pierwszy z członków Zgromadzenia Narodowego zgłosił na jego forum postulat zamieszczenie w projekcie ustawy zasadniczej zasady neutralności światopoglądowej państwa ^{[ 14 ]}. W omawianym stadium prac czytelny stał się także zamiar, zwłaszcza ze strony niektórych prominentnych działaczy UW, konstytucjonalizacji Konkordatu oraz recepcji w ustawie zasadniczej jego czołowych zasad. Uzyskał on dodatkową motywację w następstwie podjęcia przez Sejm 1 lipca 1994 r uchwały o powołaniu Komisji Nadzwyczajnej dla oceny m.in. zgodności Konkordatu z nową Konstytucją ^{[ 15 ]}. Już ten etap prac wskazywał, że koalicja rządowa nie jest koalicją konstytucyjną szczególnie w dziedzinie regulacji stosunków wyznaniowych.

Brzmienie oraz systematyczna lokalizacja przepisów wyznaniowych Konstytucji z 1997 r. określających model relacji między państwem a kościołem była wynikiem działalności przede wszystkim KKZN. Otwarty charakter prac Komisji wyrażający się w zaproszeniu na jej obrady jako obserwatorów przedstawicieli kościołów i laickich organizacji światopoglądowych oraz lansowane przez przewodniczącego Aleksandra Kwaśniewskiego podejmowanie rozstrzygnięć w sprawach konfesyjnych, na ile to możliwe, w drodze konsensusu prowadziły do odraczania decyzji w sprawie brzmienia przepisów wyznaniowych, skutkowały faktycznym wzrostem znaczenia ugrupowań opozycyjnych oraz zaproszonych gości. Postawa tych ostatnich charakteryzowała się nierzadko partykularnym podejściem oraz pryncypialność, niekiedy wręcz apodyktycznością, w formułowaniu ocen i postulatów. W szczególności zaś postawa przedstawicieli kościołów jawnie wykraczała poza ich status formalny w pracach Komisji ^{[ 16 ]}. W trakcie prac nad przepisami wyznaniowymi ich uczestnicy zaprezentowali względnie ograniczone spektrum argumentów na rzecz swoich racji. Nierzadko odzwierciedlały one zbiorowe stereotypy i historyczne uprzedzenia, z którymi przegrywał konstytucyjny racjonalizm. Prace KKZN trudno uznać za prakseologicznie poprawne, powracano bowiem do zagadnień już wszechstronnie omówionych, podejmowano próby zmiany przyjętych ustaleń w drodze reasumpcji głosowań.

Zagadnienie relacji państwo-kościół stanowiło początkowo przedmiot prac przede wszystkim podkomisji podstaw ustroju politycznego i społeczno- gospodarczego w okresie od 2 do 16 grudnia 1994 r. Podczas prac zespołu Ryszarda Bugaja najpełniej ujawnił się pluralizm stanowisk w omawianej dziedzinie, reprezentowanych przez zaproszonych przedstawicieli kościołów i laickich organizacji światopoglądowych. Zgodnie z propozycją prof. Piotra Winczorka podkomisja opowiedziała się za uregulowaniem problematyki stosunków państwo-kościół w rozdziale pierwszym konstytucji, wśród naczelnych zasad ustroju. Przedmiotem prac podkomisji były nie tylko generalne zasady odniesień państwa i związków konfesyjnych, ale również szczegółowa kwestia formy prawnej regulacji statusu wyznań. Nastąpiła wówczas eskalacja sporu w sprawie ustrojowego modelu stosunków wyznaniowych. Członkowie podkomisji związani z Kościołem Katolickim oraz przedstawiciel Sekretariatu Episkopatu Polski lansowali zasadę niezależności i autonomii państwa oraz kościoła. Dezawuowali natomiast zasadę świeckości państwa, dla której poparcie zdawali się wówczas wycofywać nawet przedstawiciele laickich ugrupowań parlamentarnych, jak również zasadę oddzielenia kościoła od państwa. Wymienione zasady negowano przede wszystkim starając się wykazać ich związek z represyjną polityką państwa wobec kościoła i religii w okresie Polski Ludowej a także odwołując się do wspólnotowej koncepcji państwa i kościoła. Większość uczestników prac podkomisji podstaw ustroju zdawała się jednak wówczas akceptować zwłaszcza zasady: neutralności światopoglądowej państwa oraz równouprawnienia wyznań. W głosowaniu 16 grudnia 1994 r. największe poparcie uzyskał projekt, przedłożony przez R. Bugaja, o treści:

1. Rzeczpospolita Polska jest państwem neutralnym światopoglądowo. Kościoły i związki wyznaniowe są oddzielone od państwa.
2. Sytuację prawną kościołów i związków wyznaniowych określają, na zasadach równouprawnienia, ustawy uchwalone po porozumieniu się z ich właściwymi przedstawicielami lub umowa międzynarodowa ratyfikowana na podstawie upoważnienia wyrażonego w ustawie.
3. W celu realizacji praw i potrzeb obywateli państwo współdziała z kościołami i związkami wyznaniowymi ^{[ 17 ]}.

Podkomisja zdecydowała się jednak przedstawić Komisji Konstytucyjnej aż cztery warianty przepisu oznaczonego jako art. 17. Zostały one zgłoszone odpowiednio przez Ryszarda Bugaja, Alicję Grześkowiak, Krzysztofa Kozłowskiego oraz Krystynę Łybacką.

Ustalenia wspomnianej podkomisji w okresie od 20 grudnia 1994 r. do 20 stycznia 1995 r. były przedmiotem krytycznej analizy Zespołu Stałych Ekspertów KKZN oraz podkomisji redakcyjnej, która w Projekcie jednolitym Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej (w ujęciu wariantowym) z dnia 20 stycznia 1995 r. dokonała nieznacznych modyfikacji brzmienia dwóch wariantów przepisu zlokalizowanego jako art. 15 ^{[ 18 ]}.

W trakcie prac podkomisji stałych KKZN osiągnięto konsensus jedynie w sprawie lokalizacji systematycznej przepisów wyznaniowych. Zaakceptowano odrębność regulacji kwestii wolności sumienia i wyznania oraz stosunków instytucjonalnych między państwem a kościołem. Zaistniały także przesłanki do dekoncentracji regulacji stosunków między tymi podmiotami w projekcie konstytucji w formie tekstu jednolitego.

Określenie przez Komisję Konstytucyjną in pleno brzmienia przepisów wyznaniowych jednolitego projektu Konstytucji nastąpiło w wyniku prac trwających w okresie blisko siedemdziesięciu dni, podczas siedmiu posiedzeń Komisji, od 26 stycznia do 4 kwietnia 1995 r. Było to następstwem zwłaszcza dążenia Aleksandra Kwaśniewskiego do ustalenia brzmienia przepisów określających model stosunków konfesyjnych w drodze konsensusu a nie głosowania. Warunkowała je zasadna obawa, że spory na tym tle mogą całkiem uniemożliwić uchwalenie konstytucji i spowodować podziały światopoglądowe społeczeństwa.

Próby zbliżenia stanowisk w sprawie ówczesnego art. 15 projektu konstytucji, podczas posiedzeń KKZN w pierwszym kwartale 1995 r. zakończyły się niepowodzeniem. Także podjęta w związku z tym 22 lutego 1995 r. próba wypracowania konsensusu w węższym gronie podkomisji podstaw ustroju politycznego i społeczno-gospodarczego, podczas dwóch zebrań tego zespołu, przyniosła fiasko. Do pogłębienia impasu przyczyniło się zwłaszcza zmienne stanowisko przedstawiciela Sekretariatu Episkopatu Polski, który, co przyznał bp. Tadeusz Pieronek, niekiedy przekraczał swoje pełnomocnictwa ^{[ 19 ]}. W tym okresie doszło wręcz do usztywnienia stanowiska przedstawicieli Episkopatu Polski oraz Unii Wolności. Formułowali oni czytelne groźby wezwania obywateli do odrzucenia Konstytucji w referendum ^{[ 20 ]}. Nastąpiło zarazem zbliżenie stanowisk przedstawicieli kościołów uczestniczących w pracach Komisji, czego dowodem był m.in. uzgodniony przez nich projekt art. 15, zgłoszony następnie formalnie 26 stycznia 1995 r. przez Tadeusza Mazowieckiego:

1. Władze publiczne Rzeczypospolitej Polskiej zachowują neutralność w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych. Kościoły i związki wyznaniowe są równouprawnione.
2. Stosunki między Państwem a kościołami i związkami wyznaniowymi są kształtowane na zasadach poszanowania wzajemnej autonomii i niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra wspólnego osoby ludzkiej.
3. Stosunki między Państwem a Kościołem katolickim określa umowa międzynarodowa zawarta ze Stolicą Apostolską.
4. Stosunek Państwa do innych kościołów oraz związków wyznaniowych określają ustawy uchwalone na podstawie umowy zawartej przez rząd z ich właściwymi przedstawicielami ^{[ 21 ]}.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Koncepcja relacji Kościoła i państwa w nauczaniu społecznym Jana Pawła II Konkordat polski z 1993 r. a Konstytucja RP z 1997 r. - analiza krytyczna

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Paweł Borecki Doktor habilitowany, pracownik Katedry Prawa Wyznaniowego Uniwersytetu Warszawskiego. Specjalność naukowa: prawo wyznaniowe. Autor artykułów i książek z zakresu prawa wyznaniowego.  Number of texts in service: 47  Show other texts of this author  Newest author's article: Państwo laickie w świetle dorobku współczesnego konstytucjonalizmu europejskiego