Za początki filozofii, pojmowanej jako „badanie" natury za pomocą szeroko pojętych metod racjonalistycznych, możemy uznać działalność pierwszych myślicieli w Azji Mniejszej. Oczywiście w opisywanym okresie (VI-V w. p.n.e.) trudno wymagać od filozofów „czystych metod", które w jakimkolwiek stopniu nie byłyby zabarwione mitologią. Fakt ten jest naturalną koleją rzeczy w przypadku, gdy ogromna część wychowania opiera się na dziełach religijnych. Tym samym określenie „filozofowie" w stosunku do pierwszych myślicieli z Jonii — nie jest do końca odpowiednie. Bardziej odpowiednie wydaje się określenie S. Świeżawskiego, który proponuje nazywać ich "kosmologami, czyli uczonymi, którzy podjęli filozoficzną refleksję nad całością świata". Z kolei Reale używa terminu „filozofowie przyrody", aby zaakcentować przyrodniczy i empiryczny element ich działalności.

Podane powyżej określenie wydaje się doskonale opisywać prawdziwy charakter działalności pierwszych fizyków. Można zastanawiać się nad określeniem okresu, w którym się pojawili. Przecież na Dalekim Wschodzie systemy quasi-filozoficzne powstały kilkaset lat wcześniej. Na czoło wysuwa się tutaj bardzo prozaiczny powód — dopiero w VI wieku na terenach Azji Mniejszej kolonie mogły cieszyć się dobrobytem i pokojem. W takich to właśnie warunkach urodził się w Milecie pierwszy z fizyków — Tales, który według historii miał założyć w tym mieście pierwszą szkołę filozoficzną.

Tales z Miletu

Bertrand Russel stwierdza, iż wyprowadzanie całej filozofii Zachodu od Talesa, niby od Adama, zawiera w sobie coś uwłaczającego (parafraza za Świeżawskim). Jednakże to właśnie jego (jako pierwszego) wymienia Diogenes Laertios w swoim dziele. Również w prologu stwierdza jasno: "Filozofia [..] miała dwa nurty: jeden zaczyna się od Anaksymandra, drugi od Pitagorasa. Anaksymander był uczniem Talesa, Pitagoras zaś nawiązywał do Ferekydesa. Pierwszy nurt jest nazywany jońskim [..]". Zaś dalej opisuje rozwój nurtu jońskiego: "W nurcie jońskim sukcesja przebiegała następująco: od Talesa poprzez Anaksymandra, Anaksymenesa i Archelaosa do Sokratesa, który wprowadził do filozofii etykę."

Zaiste wielka to duma, być uważanym za ojca Sokratesa. Dowodzi to również prawidłowości założenia, iż to od Talesa wywodzi się początek myśli uznawanej dziś za filozoficzną. O samym Talesie wiemy naprawdę niewiele. Laertios szeroko rozwodzi się nad ustaleniem czasu jego życia. Miał on przewidzieć zaćmienie słońca w roku 585 p.n.e., co pozwala ustalić w przybliżeniu datę jego narodzin około roku 625, a śmierć na 547 r. p.n.e.

Tales działał przede wszystkim na polu astronomii i polityki. Reale powołując się na Arystotelesa, przypisuje Milezyjczykowi trzy ważkie osiągnięcia:

— był autorem filozofii physis, gdyż uważał, że początkiem wszystkiego jest jedna zasada,

— twierdził, iż świat jest pełen bogów,

— przypisał magnesowi duszę, gdyż posiada zdolność do poruszania.

Samo pojęcie „zasady" nie pochodzi prawdopodobnie od samego filozofa. Miał on być wprowadzony później przez jego ucznia Anaksymandra. Tales uważał, że wszystko wzięło swój początek z wody, jak i również w tej wodzie znajdzie swój kres. Nadawano jej także cechy Arystotelesowskiej substancji, która jest materialną podporą rzeczy. Jest to najważniejszy element filozofii myśliciela — przejście od mythosu do pewnej wersji logosu. Oczywiście trudno uznać drogi myślenia Talesa za poprawne, gdyż swoje twierdzenie oparł tylko na codziennym doświadczeniu. Dzięki obserwacji przyrody doszedł do wniosku, iż bez wody życie nie jest w stanie istnieć.

Źródła opisują też Talesa jako zręcznego polityka, który radził mieszkańcom Miletu, kiedy to Krezus wystosował do nich propozycję zawarcia pokoju. Swoją wiedzę miał czerpać zwłaszcza od egipskich kapłanów, u których miał się uczyć podstaw matematyki i geometrii. Również astronomia nie była obca naszemu myślicielowi, której to znajomość pozwoliła mu przewidzieć wspomniane już zaćmienie słońca, czy też zgłębić charakter corocznych wylewów Nilu.

Anaksymander z Miletu

Anaksymander również pochodził z Miletu. Był uczniem i przyjacielem Talesa. Jego życie datuje się pomiędzy rokiem 610 a 545 p.n.e. (daty przybliżone). Pozostawił po sobie dzieło „O naturze", które, jak donosi Diogenes Laertios, było dostępne jeszcze w II w. p.n.e. Niestety nie zachowało się ono do czasów współczesnych. Podobnie jak jego nauczyciel, był człowiekiem wszechstronnym — jako pierwszy miał zbudować w Europie prosty zegar słoneczny (gnomon).

O koncepcjach Anaksymandra informuje nas Teofrast. Oryginalność jego koncepcji polega na tym, iż za zasadę (principium) rzeczy uznał to, co „nieograniczone". Nie sprecyzował dokładnie tego terminu. W języku polskim najlepiej oddaje znaczenie tego terminu słowo „bezkres". Podążając tym tropem, Anaksymander twierdził, iż natura pierwotnej przyczyny jest boska, gdyż nie ma ona swojej przyczyny, ani kresu. Tym samym dokonał olbrzymiego kroku naprzód w porównaniu z wybitnie religijnymi kosmogoniami. Jednakże w przypadku bezkresu pojawił się inny problem — woda (twierdzenie Talesa) nie może być przyczyną wszystkiego, gdyż nie sposób z jednego pierwiastka wyodrębnić jego przeciwieństw. To samo zagadnienie można odnieść do bezkresu Anaksymandra. By rozwiązać ten problem filozof wprowadził pojęcie wiecznego ruchu, z którego powstają przeciwne sobie elementy.

Oprócz nowej jakości w spojrzeniu na pochodzenie rzeczy, u Anaksymandra znajdujemy też wiele ciekawych osiągnięć. Powołując się na świadectwo Diogenesa, można uznać naszego myśliciela za prekursora badań układu słonecznego. Niestety nie potrafił wybić się ponad panujące wówczas poglądy i wysunąć przypuszczenia, iż w zasadzie to nie jesteśmy w środku wszechświata. Głosił jednak pogląd, że słońce wcale nie jest mniejsze od Ziemi, a księżyc nie świeci własnym światłem, tylko odbija promienie słoneczne.

Anaksymenes z Miletu

Ciekawym zagadnieniem w przypadku Anaksymenesa jest dualizm związany z podejściem do jego osiągnięć. U Diogenesa Laertiosa na jego temat znajdujemy zaledwie kilka zdań, po których autor cytuje dwa listy filozofa. Jak na osobę, którą uważa się za najlepszego wyraziciela nauk szkoły z Miletu — jest to zatrważająco mało. Natomiast wszyscy późniejsi historycy uważają go za najbardziej reprezentatywnego przedstawiciela szkoły jońskiej.

Na szczęście inni historiografowie nie byli równie oszczędni w słowach jak Diogenes. Jednakże nie zmienia to faktu, iż o samym życiu Anaksymenesa wiemy stosunkowo niedużo. Chronologicznie był on następcą Anaksymandra, a jego życie miało zawierać się w V wieku p.n.e. Swoje poglądy wyłożył (niemal jak każdy filozof przyrody) w dziele „O naturze", które, jak podaje Diogenes, było napisane „w dialekcie jońskim, stylem prostym i niewyszukanym". Do naszych czasów zachowały się zaledwie 3 fragmenty.

W swych poglądach Anaksymenes rozwinął twierdzenia Anaksymandra. Mianowicie uznał on nieskończoność pierwotnej zasady, ale odrzucił jej nieokreśloność. Założył, że wszystko powstaje dzięki rozrzedzaniu i rozprężaniu. Najlepszym przykładem tak zachowującej się substancji jest powietrze — dzięki obserwacjom empirycznym Anaksymenes uznał je za pierwotną przyczynę. Teofrast cytuje: "Różnice zaś zachodzą wskutek zagęszczania się i rozrzedzania w poszczególnych rzeczach i z rozrzedzania powstaje ogień, ze zgęszczania zaś wiatr, potem chmury, a z jeszcze większego zgęszczenia woda, potem ziemia, potem kamienie, a z nich wszystko inne".

Reale wyjaśnia, dlaczego Anaksymenes podjął się zreformowania myśli Anaksymandra. Otóż Anaksymander dokonał jakościowego przeskoku w wyjaśnieniu istoty powstawania rzeczy, jednakże nie dokonał tego w zbyt jasny sposób. Jego następca postanowił opisać świat bardziej przejrzyście. Drugi zachowany fragment z Anaksymenesa brzmi następująco (za Aetiosem): "Podobnie jak dusza [..], która jest powietrzem, trzyma nas w skupieniu, tak i cały świat również otacza tchnienie i powietrze."

Tym samym nasz filozof wyprowadza swoją myśl z obserwacji — dopóki człowiek oddycha możemy mówić, że żyje. Kiedy oddychanie ustaje, wówczas można orzec o śmierci danej istoty. Należy także zwrócić uwagę, iż po raz pierwszy mamy wzmiankę o duszy — co prawda jest ona utożsamiana z materialną częścią rzeczywistości, jednakże nie umniejsza to znaczenia tegoż założenia.

Oczywiście rzeczy nie powstają z powietrza w sposób „statyczny". Anaksymander odniósł się do twierdzenia swego poprzednika, a mianowicie zaakceptował jego teorię o wiecznym ruchu. Powietrze (po raz kolejny obserwacja empiryczna) znajduje się niemal wciąż w stanie ruchu, a kiedy „stoi", "wtedy nie jest widzialne dla oka, lecz ujawnia się pod postacią zimna, ciepła, wilgoci i ruchu".

Ksenofanes z Kolofonu

Postać Ksenofanesa wyraźnie odróżnia się od przedstawionych powyżej. Jedynym wspólną ich cechą jest pochodzenie — urodził się w jońskim Kolofonie. Został jednak zmuszony do opuszczenia swojej rodzinnej miejscowości w wieku około 25 lat. Jest to związane prawdopodobnie z zajęciem miasta przez wojska Cyrusa. Filozof wyruszył więc na zachód, aby ostatecznie osiąść na Sycylii. Datę narodzin myśliciela określa mniej więcej rok 570 p.n.e. Według przekazów historycznych, Ksenofanes miał dożyć bardzo sędziwego wieku; z pewnością przeżył 92 lata, co zaiste jest wiekiem godnym Matuzalema.

Żywot filozofa odbiegał także od sposobów bycia myślicieli opisanych powyżej. Był wędrownym poetą, który recytował utwory własnego autorstwa. Nie tylko jednak forma odróżnia go od pierwszych fizyków. Głównym tematem podejmowanym przez Ksenofanesa była teologia. Konkretnie zaś — jej krytyka.

Utrwalone przez Hezjoda oraz Homera wizerunki bogów były dla myśliciela wręcz żałosne. Podstawowy błąd widział w antropomorfizacji. Ksenofanes odrzuca myśl, że to, co boskie musi mieć jakiekolwiek choćby człowiecze cechy. Podważa również obiektywizm wizerunków tworzonych przez ludzi. Pisze o tym następująco: „Etiopowie uważają, że ich bogowie mają spłaszczone nosy i są czarni, Trakowie zaś, że mają niebieskie oczy i rude włosy."

Myśliciel nie potrafi także przyjąć greckich teogonii, gdyż zakładają one narodziny bogów, a zgodnie z logiką, każde życie musi się kiedyś zakończyć. Śmierci bogów Ksenofanes przeciwstawia się z całą mocą, podobnie zresztą jak ukazywaniu ich w złym świetle. "Homer i Hezjod przypisali bogom to wszystko, co u ludzi jest uważane za najbardziej nikczemne i haniebne: kradzież, cudzołóstwo i wzajemne oszustwa".

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Jońska reakcja Pierwsi filozofowie

See comments (1)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Michał Piotrowski Student politologii Uniwersytetu Warszawskiego; brał udział w olimpiadzie filozoficznej, finalista ogólnopolskiej Olimpiady Wiedzy o UE; pochodzi z Leszna Wielkopolskiego. Członek Polskiego Stowarzyszenia Racjonalistów.  Number of texts in service: 19  Show other texts of this author  Newest author's article: Impeachment na przykładzie prezydenta Litwy - Rolandasa Paksasa