Ocena zgodności Konkordatu z nową Konstytucją RP dokonana przez ks. prof. Zachariasza Łykę
(30 kwietnia 1997 r., Warszawa)

Szczegółowa i wnikliwa analiza treści Konkordatu z dnia 28 lipca 1993 r. oraz Nowej Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej uchwalonej przez Sejm w dniu 2 kwietnia 1997 roku prowadzi do następujących wniosków:

1. Sfery zgodności

Przepisy Konkordatu dotyczące stosunku Kościół Katolicki - Państwo są zgodne z przepisami Konstytucji RP, w szczególności w kwestii niezależności i autonomii oraz współpracy dla dobra człowieka i dobra wspólnego, jak również statusu konkordatu i podstawowych elementów działalności Kościoła.
Dla przykładu wymienić należy następujące zapisy:
a) Przepis art. 1 Konkordatu stwierdzający, że Państwo i Kościół Katolicki są - każde w swej dziedzinie - niezależne i autonomiczne we współdziałaniu dla rozwoju człowieka i dobra wspólnego, jest zgodny z art. 25 ust. 3 Konstytucji, który stwierdza, że stosunki między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi, zatem również z Kościołem Katolickim, kształtowane są na zasadach poszanowania ich autonomii oraz wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie, jak również współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego. W kwestii interpretacji owej wzajemnej autonomii i niezależności istotne znaczenie może mieć wyjaśnienie, zawarte w p. 8, uzasadnienia do projektu ustawy ratyfikacyjnej Konkordatu o następującej treści:
„Zasada ta oznacza nowoczesną postać obecności Kościoła we wspólnocie politycznej, w której Kościół nie uczestniczy w sprawowaniu władzy politycznej, duchowieństwo zaś nie angażuje się ani w działalność partii politycznych, ani w funkcjonowanie państwowych organów ustawodawczych, wykonawczych i sądowniczych, jak również w bieżące działania administracji. Akceptacja tej wizji pozwala Państwu odwoływać się do doniosłych, z punktu widzenia państwa, zasad soborowej konstytucji "Gaudium et spes", takich chociażby jak deklaracja, że „[Kościół] nie pokłada (..) swych nadziei w przywilejach ofiarowanych mu przez władzę państwową; co więcej, zrzeknie się z korzystania z pewnych praw legalnie nabytych, skoro się okaże, że korzystanie z nich podważa szczerość jego świadectwa albo, że nowe warunki życia domagają się innego układu stosunków". Formuła niezależności i autonomiczności Państwa i Kościoła, w opinii Rządu, zgodna jest z zasadą oddzielenia Kościoła od Państwa wyrażoną w art. 82 ust. 2 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej".
b) Zawarcie Konkordatu jako umowy międzynarodowej jest zgodne z art. 25 ust. 4, który stanowi, że stosunki między Rzeczypospolitą Polską a Kościołem Katolickim określa m.in. umowa międzynarodowa zawarta ze Stolicą Apostolską. Istnieją zatem pełne podstawy do ratyfikowania Konkordatu.
c) Konkordat uznaje zasady konstytucyjne i ustawy strony rządowej oraz w szeregu kwestiach prawo polskie (np. art. 4 ust. 5, art. 8 ust. 2, ust. 4), przewiduje konieczne zmiany w prawie polskim (vide art. 10 ust. 6).
d) Art. 11 Konkordatu, mówiący o współdziałaniu na rzecz obrony i poszanowania instytucji małżeństwa i rodziny, jest zgodny z art. 18 Konstytucji.
e) Art. 12 Konkordatu, mówiący o prawie rodziców do wychowania dzieci oraz o nauczaniu religii w szkołach publicznych, jest zgodny z art. 48 i art. 93 ust. 3 oraz art. 53 ust. 4 Konstytucji.
f) Art. 14 i 15 Konkordatu, dotyczące zakładania i prowadzenia szkół, odpowiadają treści art. 70 ust. 3 Konstytucji.

2. Sfery niezgodności

Konkordat nie jest zgodny z Konstytucją w kwestii równouprawnienia kościołów i związków wyznaniowych, ponieważ zakres uprawnień tworzony przez Konkordat dla Kościoła Katolickiego jest większy niż dotychczasowe prawa zagwarantowane dla innych kościołów. Status Konkordatu jako źródła prawa nie jest formalnie sprzeczny z konstytucyjną zasadą równouprawnienia kościołów i związków wyznaniowych, zawartą w art. 25 ust. 1 Konstytucji, ponieważ ustawodawca nie przeciwstawił Konkordatu zasadzie równouprawnienia, lecz ujął te instytucje prawne korelatywnie. I chociaż faktycznie konkordat jako umowa międzywyznaniowa ^{[ 1 ]} stawia Kościół Katolicki w sytuacji zdecydowanie uprzywilejowanej wobec wszystkich innych kościołów i związków wyznaniowych, co może wskazywać na nierówność w sytuacji prawnej tych kościołów i związków wyznaniowych, to jednakże szczególny status Stolicy Apostolskiej w prawie międzynarodowym nie może — i nie powinien - naruszać naczelnej i konstytucyjnej zasady równouprawnienia wszystkich kościołów i związków wyznaniowych, co w teorii i praktyce musi oznaczać, że kościoły te i związki wyznaniowe są, bez względu na status i formę regulacji prawnych, absolutnie równouprawnione, tzn. przysługują im te same prawa (równość prawna, równość wobec prawa). Słusznie więc ustawodawca nie przeciwstawił statusu Konkordatu zasadzie równouprawnienia. Nierówności więc płyną nie z faktu Konkordatu, lecz jego zapisów.

3. Różnice w zakresie uprawnień

Treść Konkordatu w szeregu kwestiach daje Kościołowi Katolickiemu większy zakres uprawnień niż posiadają inne Kościoły, np.:
a) Art. 8 ust. 3 Konkordatu zapewnia miejscom do sprawowania kultu i grzebania zmarłych nienaruszalność, czego nie posiadają inne Kościoły.
b) Art. 10 Konkordatu wprowadza śluby kanoniczne mogące uzyskać status praw cywilnych, czego nie posiadają inne Kościoły.
c) Art. 12 ust. 1 Konkordatu gwarantuje prawo nauczania religii w przedszkolach, czego nie zapewnia się innym Kościołom.
d) Art. 12 ust. 1 Konkordatu gwarantuje, że — w odniesieniu do Kościoła Katolickiego - szkoły organizują zgodnie z wolą zainteresowanych naukę religii w ramach planu zajęć szkolnych i przedszkolnych. Z takich uprawnień nie korzysta żaden inny Kościół, zwłaszcza kościoły mniejszościowe, dla których żadna szkoła - nawet na prośbę zainteresowanych - nie organizuje nauczania religii w ramach planu zajęć szkolnych i przedszkolnych. Przeciwnie, rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej z dnia 14 kwietnia 1992 r. w sprawie warunków i sposobu organizowania religii w szkołach publicznych, wprowadzając limity uczących się religii, skutecznie wyeliminowano możliwość nauczania w szkole religii dzieci wiernych kościołów mniejszościowych. A przecież nawet jedno dziecko różnowiercze ma prawo uczenia się religii w szkole. Przepis Konkordatu jeszcze bardziej umocni ten stan rzeczy i monowyznaniowość nauki religii w szkole.
e) Art. 14 ust. 4 Konkordatu zapewnia dotowanie przez Państwo lub organy samorządu terytorialnego kościelne szkoły i przedszkola oraz ośrodki oświatowe i wychowawcze, czego nie gwarantuje żadnym innym Kościołom żaden przepis.
f) Art. 15 Konkordatu gwarantuje Kościołowi Katolickiemu prawo do zakładania i prowadzenia m.in. odrębnych wydziałów teologii katolickiej na uniwersytetach oraz określania ich statusu prawnego w drodze umowy między Rządem RP a Episkopatem, a także możność rozważenia przez Państwo udzielania im pomocy finansowej. Takich gwarancji nie posiadają inne Kościoły.
g) Art. 15 ust. 3 Konkordatu gwarantuje dotowanie - obok KUL - również Papieskiej Akademii Teologicznej. Żadna szkoła teologiczna żadnego innego Kościoła nie ma takich gwarancji.
h) Art. 17 Konkordatu zapewnia warunki do wykonywania praktyk religijnych i korzystania z posług religijnych osobom przebywającym w zakładach penitencjarnych, wychowawczych, resocjalizacyjnych oraz opieki zdrowotnej i społecznej (a nadto bez bliższego określenia) także w innych zakładach i placówkach tego rodzaju z prawem wyznaczania kapelanów oraz obowiązkiem zawierania z nimi przez odpowiednie instytucje stosownych umów. Analogiczne uprawnienia nie przysługują innym Kościołom.
i) Art. 22 ust. 1 Konkordatu zapewnia zrównanie pod względem prawnym działalności Kościoła, służącej celom humanitarnym, charytatywno-opiekuńczym, naukowym i oświatowo-wychowawczym z działalnością instytucji państwowych. Analogiczne zrównanie nie występuje w odniesieniu do innych Kościołów.
j) Art. 22 ust. 4 Konkordatu zapewnia — w miarę możliwości - wsparcie materialne w celu konserwacji i remontowania zabytkowych obiektów sakralnych i budynków towarzyszących, a także dzieł sztuki. Inne Kościoły podobnych zapewnień nie mają.
k) Art. 27 Konkordatu zapewnia możność zawierania — w sprawach wymagających nowych lub dodatkowych - nowych umów. Takich zapewnień nie mają inne Kościoły.

4. Nowelizacja prawa - sposobem wyrównania różnic

Wyrównanie różnic, występujących między sytuacją prawną Kościoła Katolickiego tworzoną przez Konkordat, a sytuacją prawną innych kościołów i związków wyznaniowych powinno być dokonane w drodze nowelizacji szeregu ustaw.
a) Przed wszystkim ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania, ale także innych ustaw, np.
b) Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz prawo o aktach stanu cywilnego (w kwestii małżeństw kanonicznych Kościoła Katolickiego i innych Kościołów).
c) Ustawy o cmentarzach i chowaniu zmarłych (w kwestii pochówku na cmentarzach wyznaniowych).
d) Ustawy o systemie oświaty i Karta Nauczyciela (w kwestii nauki religii w szkołach i przedszkolach na zasadzie równouprawnienia).
e) Ustawy o szkolnictwie wyższym oraz o tytule naukowym i stopniach naukowych (w kwestii tworzenia szkół wyższych, w tym uniwersytetów, wydziałów teologicznych i wyższych seminariów duchownych) - na zasadzie równouprawnienia.

5. Propozycja nowelizacji ustawy o gwarancjach wolności sumienia i wyznania

Nowelizacja ww. ustawy powinna objąć m.in. następujące sprawy:
a) zapis o autonomii i niezależności Państwa i Kościoła,
b) zapis o nienaruszalności miejsc kultu i cmentarzy,
c) zapis o nauczaniu religii w szkołach i przedszkolach zgodnie z wolą zainteresowanych,
d) zapis o dotowaniu szkół kościelnych,
e) zapis o zakładaniu i prowadzeniu odrębnych wydziałów teologicznych lub np. sekcji w ChAT na podstawie umowy z Rządem lub MEN oraz pomocy finansowej,
f) zapis o dotowaniu wyższych szkół teologicznych kościołów posiadających ustawową regulację prawną,
g) zapis o możliwości ustanawiania kapelanów w instytucjach i zawierania z nimi stosownych umów,
h) zapis o zrównaniu kościelnej działalności o celach charytatywnych i innych z działalnością państwową,
i) zapis o wsparciu materialnym w celu konserwacji i remontowania zabytkowych obiektów sakralnych i budynków towarzyszących i możności zawierania nowych umów.

6. Wnioski końcowe

Konkordat jest w bardzo dużym stopniu zgodny z nową Konstytucją RP. Pełna zgodność nastąpi w przypadku nowelizacji szeregu ustaw (okołokonkordatowych), zapewniających takie same prawa innym kościołom i związkom wyznaniowym na poziomie porównywalnym i zgodnym z zasadą równouprawnienia.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Co dalej z Konkordatem? Kwestia zgodności z Konstytucją konkordatu

Comment on this article..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word