W słynnej powieści Orwella „Rok 1984" system państwowy dążył do odebrania obywatelom jak najszerszego zakresu ich myślowej wolności. Potężną bronią w tej walce miała być redukcja zasobu pojęć, którymi posługiwano się w powieściowej Oceanii. Zdaniem inżynierów nowego świata; świata bez wyboru, świata doskonałej niewoli, tylko ograniczenie liczby dostępnych jednostce kategoryzacji mogło uczynić z niej mechaniczne narzędzie systemu. Bogactwo pojęć, bogactwo słów staje się w powieści Orwella synonimem wolności osobistej. Podobnie jak Orwellowi wydaje mi się, że zagadnienie werbalizacji wiążę się ściśle z tak chętnie używanym przez humanistów pojęciem wolności. W tym kontekście człowiek staje się najbardziej wolnym zwierzęciem na naszej planecie. Tezę tą postaram się udowodnić w tym artykule.

Ewolucja a werbalizacja

Człowiek to nie tylko homo sapiens, gatunek biologiczny wyposażony w niepowtarzalne cechy genetyczne, człowiek to homo creator - twórca sztucznego środowiska zwanego cywilizacją, a także animal sociale — czyli twórca złożonych struktur społecznych opartych na współpracy i pomocy wzajemnej pomiędzy osobnikami tego samego gatunku. Wreszcie człowiek to homo loquens — istota posługująca się językiem, który umożliwia porozumiewanie się, a także kumulowanie wiedzy i doświadczeń. Wszystkie te przymiotniki wskazują na to jak bardzo złożona jest natura człowieka i jego dzieło zwane — kulturą.

Człowiek to bardzo skomplikowane zwierze. Chociaż teoria ewolucji wyjaśnia cechy, które dzieli on z innymi żyjątkami: od kodu genetycznego sterującego budową jego ciała po szczegóły funkcjonowania mięśni i neuronów, człowiek różni się od innych zwierząt. Chociaż te granice czasami wydają się bardzo płynne, wiążą się one głównie z umiejętnością naśladownictwa, w którym zawiera się umiejętność posługiwania się abstrakcyjnymi symbolami na tak szeroką skalę. Ta niebywała zdolność człowieka do kodowania, przetwarzania i przekazywania symboli, jest cechą, która wyróżnia go spośród innych stworzeń. To siła kształtująca naszą ewolucję kulturową, a także biologiczną. Człowiek zmonopolizował język w pełni oparty na gramatyce. Przez to stał się częścią potężnego procesu ewolucyjnego, w którym pełni rolę maszyny służącej do kopiowania starych symboli, kodowania, przekształcania, tworzenia nowych i przekazywania kolejnym pokoleniom. Taka wizja człowieka jako maszyny służącej do reprodukcji symboli jest szokująca. Ponieważ redukuje ogromny obszar człowieczeństwa do jednej bezdusznej teorii, przypominającej klasyczną teorię ewolucji Darwina. Według tej teorii człowiek jest nośnikiem genów, które się powielają zapewniając swoim nosicielom przewagę w sztuce przeżycia, oraz spowodują, że zostawią one wiele potomków. Zatem jednym z czołowych zadań ewolucji biologicznej jest jak najszersze rozpowszechnienie przez człowieka swoich genów. Geny współzawodniczą ze sobą, a te, które najsprawniej przechodzą na następne pokolenia zyskują przewagę.

Zatem człowiek jest maszyną służącą nie tylko to replikacji i przekazywania genów, ale też abstrakcyjnych symboli. Zasadnicza różnica tkwi natomiast w szybkości przekazu. Aby przekazać geny potrzebuje on dziewięciu miesięcy, na przekazanie symbolu wystarczy zaledwie kilka sekund. Jeśli geny są replikatorami pewnych cech i współzawodniczą o jak najlepsze skopiowanie „wyłącznie dla własnych korzyści", to jakie zadanie mają symbole?

Zakładam, że symbol jest funkcjonalną generalizacją, umożliwiającym przekazywanie pomiędzy osobnikami informacji o użytecznych z ewolucyjnego punktu widzenia konstruktach myślowych opisujących środowisko. Każdemu symbolowi zapisanemu lub mówionemu, którego używamy, zostało przypisane w danej kulturze konkretne znaczenie. Dzięki procesowi uczenia się człowiek przekazuje konkretne znaczenie danego symbolu kolejnym pokoleniom. W komunikacji ludzkiej niezwykły wydaje się być fakt tworzenia olbrzymiej liczby tych symboli oraz możliwość tworzenia kolejnych w celu określenia pojawiających się nowych przedmiotów i pojęć. Symbole słowne są zróżnicowanymi produktami zachowania głosowego, związanego z krtanią wyższych ssaków ^{[ 1 ]}. Jednocześnie język nie jest uwarunkowany używaniem artykułowanych dźwięków, dobrym dowodem na to jest fakt, iż w zaawansowanym stadium historii gatunku ludzkiego pojawiło się pismo, które stanowi dobrą imitację wzorca języka mówionego.

Język ludzki jest fenomenem wśród wielu sposobów komunikacji, ponieważ umożliwia wyrażanie i przedstawianie faktów za pomocą słów połączonych ze sobą według reguł gramatycznych, które regulują składnię. Człowiek używa słów w wyrażeniach i zdaniach, zgodnie z ustalonym zbiorem reguł, co daje o wiele większy zasób przekazów, niż wynikałoby to z sumowania znaczeń samych słów. To właśnie ten wzajemny stosunek znaków słownych stanowi istotę języka, którym się posługujemy. Pojedyncze słowa dopiero w połączeniu z innymi umownymi symbolami pełnią semantyczną funkcje.

Rozwój języka polega na długotrwałej ewolucji systemów — różnicowania, selekcji, organizowania struktur pojęciowych, posługiwania się relacjami. Język pozwala istotom ludzkim wychodzić poza to, co bezpośrednio dane w indywidualnym doświadczeniu, i osiągnąć powszechne porozumienie, służy wyrażaniu dających się przekazać myśli i uczuć.

Mamy więc do czynienia z dwoma rodzajami ewolucji: biologiczną i kulturową, żadna z nich nie odbyłaby się bez udziału człowieka — nośnika genów i symboli. Pozostaje więc pytanie: czy te dwie ewolucje rozwijają się niezależnie?, czy może wpływają na siebie lub się przenikają? Na to ostatnie pytanie E.O. Wilson odpowiedziałby z pewnością twierdząco. Autor ten zasłynął z powiedzenia, że geny trzymają kulturę na smyczy. Kultura może rozwijać się w jakimś określonym kierunku, który nie sprzyja rozprzestrzenianiu się genów, jednak po krótkim czasie dzięki doborowi naturalnemu uzależnionemu od genów wszystko wraca do normy. To oznaczałoby, że symbole tworzone przez człowieka stają się niewolnikami genów odpowiedzialnych za budowę mózgu. Richard Dawkins twórca nowego pojęcia zwanego „mem", który w tym wypadku jest synonimem do używanego w tym artykule słowa „symbol", wysuwa przeciwną tezę. Według Dawkinsa, jeśli „memy", czyli symbole, są replikatorami to służą one swoim własnym samolubnym celom, powielają się kiedy tylko mogą, jednocześnie rzeźbią nasze umysły, niezależnie od efektu jaki wywierają na geny. Komu należy wierzyć Wilsonowi czy Dawkinsowi? To pytanie zostawmy na razie bez odpowiedzi. Jedno natomiast jest pewne: nasz gatunek jest kształtowany przez dwa replikatory, a nie jeden. Dlatego właśnie różnimy się od milionów innych stworzeń zamieszkujących planetę Ziemia. W ten sposób otrzymaliśmy duże mózgi, zdolność posługiwania się językiem, a także szereg innych umiejętności.

Od słowa do myślenia, od myślenia do cywilizacji

Umiejętności werbalizacji sprawiają, że człowiek jest zdolny do tworzenia bardziej skomplikowanych schematów myślowych, dzięki którym posiada on osobowość i staje się świadomy swej indywidualności. Wielu historyków i etnologów jest zdania, że ludzie kultur prymitywnych, a także wielu kultur rozwiniętych nie mieli świadomości swej indywidualności, to świadczy o tym, że byli pozbawieni podmiotowości. Grecy za czasów Homera nie znali zapewne ani pojęcia ciała obejmującego wszystkie kończyny, ani możliwości podejmowania decyzji, jeśli zgodzimy się z B.Snellem (za Plessner, 1988) ^{[ 2 ]}. "Dysponowali oni swoim ciałem materialnym a także podejmowali proste decyzje, ale nie mówili o tym (to znaczy, że nie myśleli)" ^{[ 3 ]}, a więc nie mieli osobowości.

Świadomość Ja daje możliwość wycofania się w „głąb samego siebie", a także jest źródłem intencjonalnych działań człowieka. „W świetle swej osobowości jednostka staje się jedynym w swoim rodzaju obszarem, który jest w sobie i tylko z samym sobą" ^{[ 4 ]}. Na tej podstawie możemy dojść do wniosku, że to właśnie język tworzy osobowość, a osobowość czyni z nas ludzi w sensie ontologicznym.

Dzięki umiejętności werbalizacji to dwunożne zwierzę podporządkowało sobie środowisko, które je otacza. Taki monopol językowy wprowadza człowieka do stadiów wyższych, od dzikości przez barbarzyństwo do cywilizacji, rozumianej jako osiągnięcie poziomu najwyższego. Cywilizację pojmuję jako efekt decyzji jednostek, a istnienie jej przypisuję zdolności ludzi do przechowywania, przekazywania i odtwarzania systemu symboli i uniwersalnych wartości dla danej kultury. Kulturę rozumiem jako przestrzeń obiegu informacji. ^{[ 5 ]} Zdolność tworzenia kultury jest owocem ewolucji, ponieważ człowiek anatomicznie jest słabo przystosowany do życia w świecie przyrody, musi on podporządkować się regułom, które pozwalają mu czerpać wszelkie korzyści z należenia do grupy przy minimalnym wydatku energetycznym i ryzyku. ^{[ 6 ]}

Według Darwina [za: Wilson, 2000] elementy kultury są w większości adaptatywne, ponieważ zwiększają zdolność grup do przetrwania ^{[ 7 ]}. Szybkość zmian poszczególnych zachowań kulturowych odpowiada szybkości zmian środowiska, do którego zachowania te są dostosowane ^{[ 8 ]}. Natomiast wolno zmieniające się elementy kultury stają się z czasem rytuałami. Najważniejsze formy rytuałów charakteryzujących wyłącznie człowieka są religie [Inaczej: Ewolucyjne źródła religii]. Uświęcone tradycje i rytuały występują niemal we wszystkich kulturach tak samo jak mity wyjaśniające pochodzenie świata i człowieka. Religie monoteistyczne szerzą idee moralnego Boga — Pasterza, który stworzył świat. Taka koncepcja wiąże się ściśle z pasterskim trybem życia, im większa jest zależność jednostki od stada, tym wyższe prawdopodobieństwo pojawienia się kultu Boga-Pasterza ^{[ 9 ]}. Co więcej, Bóg jest z reguły rodzaju męskiego, ponieważ społeczeństwa pasterskie są zwykle bardzo ruchliwe i w związku z tym są też wojownicze, a wszystkie te cechy charakterystyczne są dla rodzaju męskiego. Według Dawkinsa z tysięcy niewielkich sekt mających charyzmatycznych przywódców, które pojawiły się w historii, tylko kilka posiadało to, co zdecydowało o ich przetrwaniu: instrukcje „rozpowszechniaj mnie", popartą groźbami i obietnicami. Groźbami w religii są śmierć i wieczne potępienie, a obietnice wiekuiste szczęście. Naturalnie nie każda sekta odniesie sukces reprodukcyjny. Pewne groźby i obietnice są bardziej skuteczne w rywalizacji o ludzką uwagę. Religie dostarczają również pocieszenia i poczucia przynależności. Zaspokajają wiele wewnętrznych potrzeb człowieka między innymi potrzebę sprawiedliwości, porządkowania świata, potrzebę bezpieczeństwa. Zaryzykuję tu stwierdzeniem, że człowiek jest ewolucyjnie przystosowany do wiary w istoty wyższe. Naukowcy z Uniwersytetu w San Diego odkryli miejsce w naszym mózgu, które nazwali „ośrodek wiary" (Gottes Modul). W kontrowersyjnym artykule zatytułowanym: „Gdzie mieszka Bóg?" (Wo Gott wohnt?) opisane zostały procesy jakie zachodzą w naszym mózgu podczas modlitwy. Obserwowano ludzi różnych wyznań podczas modlitwy. Specjalne urządzenie rejestrowało obszary w mózgu, które się uaktywniały podczas ekstazy religijnej. Towarzyszyły temu podobne odczucia bez względu na to jakiego wyznania była dana osoba. Michale Persinger z Uniwersytetu w Kanadzie zbudował hełm elektromagnetyczny (ein helmartiges Gerät), który powoduje uaktywnienie tych obszarów i w związku z tym mamy możliwość przeżycia jedności z Bogiem i ekstazy religijnej bez modlitwy, czy medytacji.

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Problemy z inteligencją Człowiek – fenomenalne zwierzę

See comments (1)..

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Joanna Smolińska Studiuje psychologię. Zainteresowania: "psychologia narracyjna, czyli życie jako opowieść, a im piękniej potrafimy opowiedzieć własną historię, tym barwniejsze staje się nasze życie. W ludziach interesuje mnie najbardziej brak osobowości, lub też próba jej tworzenia poprzez dialogi z innymi. Religia interesuje mnie jako zapożyczona tożsamość, bo w jej magię wierzą tylko ci, którzy się boją uwierzyć, że nie ma Boga i nie ma tożsamości. Życie bez Boga to wiara w to, że odcinek czasu między narodzinami a śmiercią jest jedyną szansą jaką dostaliśmy. Szansą na to, żeby nauczyć się żyć naprawdę.  Number of texts in service: 5  Show other texts of this author  Newest author's article: Kreacja świata