Kościelne stwierdzenie nieważności małżeństwa

Konflikty i spory nie są obce również i w kościele. W Kościele Rzymskokatolickim istnieje cała machina sądownicza odpowiedzialna za rozstrzyganie spraw związanych z instytucją, której służy. Z punktu widzenia wiernego, jego zainteresowanie sądownictwem kościelnych, jeżeli takowe się pojawi, dotyczy zazwyczaj kwestii stwierdzenia nieważności małżeństwa. I tu należy stwierdzić istotny fakt. Nie ma czegoś takiego jak „rozwód kościelny" ^{[ 1 ]} czy też „unieważnienie małżeństwa" ^{[ 2 ]}. Specjaliści w dziedzinie prawa kanonicznego, z całą zaciekłością bronią prawidłowości tego sformułowania. Dlaczego? Małżeństwo kościelne nie może zostać unieważnione, gdyż „rozwody kościelne" dotyczą przypadków, gdy prawo kanoniczne zostało złamane w chwili zawarcia małżeństwa, czyli nie można unieważnić czegoś, co nigdy nie istniało. Podstawowym powodem stwierdzenia nieważności jest 12 przeszkód małżeńskich określonych przez prawo kanoniczne. Są to przeszkody: wieku, niemocy płciowej, węzła małżeńskiego, różnej religii, święceń, ślubu, uprowadzenia, występku, pokrewieństwa, powinowactwa, przyzwoitości publicznej, pokrewieństwa prawnego. Pomimo ich występowania niektóre z nich można ukryć, po prostu nie informując o nich współmałżonka w chwili zawarcia małżeństwa (niemoc płciowa, węzeł małżeński, czy w nielicznych przypadkach święceń i ślubów). Stwierdzenia nieważności może nastąpić po kilku latach trwania małżeństwa z przyczyn, które objawiły się z czasem, takich jak: choroba psychiczna (w tym alkoholizm), niemoc płciowa oraz padaczka.

Zasadniczymi źródłami prawa, na których oparty jest proces o nieważność małżeństwa, są normy kodeksu Prawa Kanonicznego z 1983 roku ^{[ 3 ]} jak również Kodeksu Prawa Kanonicznego z 1917 roku ^{[ 4 ]}. Zawierają one zarówno informacje o przesłankach do stwierdzenia nieważności, jak i regulują przebieg procesu.

Tak jak w sporze sądowym cywilnym, w trybunałach kościelnych występuje powód, pozwany, sędzia, itp. W procesie uczestniczy także obrońca węzła, którego zadaniem jest, jak sama nazwa wskazuje, obrona węzła małżeńskiego. W uwagach przedwyrokowych wyraża on swoją opinię i przedstawia argumenty, które przemawiają za ważnością danego małżeństwa lub jego nieważnością, a w czasie procesu traktowany jest jako strona procesowa ze wszystkimi wynikającymi z tego faktu prawami. Pominięcie wezwania obrońcy węzła może doprowadzić do nieważności wyroku (kanon 1433).

Proces o stwierdzanie nieważności małżeństwa rozpoczyna się (lispendencja) od wniesienia skargi. Strona powodowa, przedstawia sędziemu przyczyny i powody, na podstawie których sądzi, że zostało naruszone jej prawo. Do zaskarżenia małżeństwa są zdolni:

- małżonkowie, bez względu na to, czy byli ochrzczeni, czy też nie, czy byli w jakieś karze kościelnej, czy nie (kanon 1674);

- rzecznik sprawiedliwości, kiedy nieważność małżeństwa została już rozgłoszona, jeżeli małżeństwo nie może być uważnione lub nie jest to pożyteczne (kanon 1476).

Oczywiście sędzia zobowiązany jest przed przyjęciem sprawy, zastosować środki pastoralne, by małżonkowie, jeżeli to możliwe, zostali doprowadzeni do uważnienia małżeństwa i do wznowienia wspólnego życia małżeńskiego ^{[ 5 ]}. Jednak w praktyce, przed zaakceptowaniem skargi, sędzia rozmawia ze stroną powodową na temat ewentualnego pogodzenia się. W większości jednak przypadków jest to zwyczajnie niemożliwe, gdyż najczęściej strony są już od wielu lat w nowych cywilnych związkach.

Powiadomienie albo wezwanie stron pozwanego dokonuje się w samym dekrecie przyjęcia skargi (kan. 1507, 1508 § 1,1677 § 1). Sędzia lub przewodniczący powinien wezwać (czyli pozwać) przed sad pozostałe strony, ustalają czy mają one odpowiedzieć na piśmie, czy stawić się celem uzgodnienia wątpliwości (kan. 1507 § 1). Fakt zawiadomienia i jego sposób należy odnotować w aktach. Gdyż pominięcie tego wezwania powoduje nieważność akt procesu a czasami także samego wyroku. (kanony: 1509 § 2, 1511.).

W sytuacji, jeżeli spór toczy się przeciwko osobie, która nie może swobodnie wykonywać swoich uprawnień, jest np. małoletni albo ma ograniczone używanie rozumu, pozew należy skierować, do opiekuna, kuratora, specjalnego pełnomocnika, czyli do tego, kto powinien podjąć jego sprawę, według przepisów prawa (kanony: 1622, n. 5; 1620 n. 7).

Sędzia nie powinien przystępować do zbierania dowodów przed zawiązaniem sporu, chyba że z ważnej przyczyny, czyli wyjątkowe sytuacje, jak np. niebezpieczeństwo śmierci świadka, przewidywana długa nieobecność świadka, niebezpieczeństwo zniszczenia ważnych dokumentów, itp., które zmuszają sędziego do podjęcia niektórych czynności związanych z gromadzeniem dowodów przed zawiązaniem sporu.( kanon 1529)

Zasadniczymi sposobami dowodzenia są:
- oświadczenie stron,
- przyznanie sadowe,
- dokumenty publiczne i prywatne,
- świadkowie,
- orzeczenie biegłych, gdy natura rzeczy tego wymaga,
- wizja lokalna i oględziny sądowe oraz inne środki w danym przypadku uznane za pożyteczne.

Po zamknięciu postępowania dowodowego sędzia powinien wyznaczyć odpowiedni okres czasu na przedstawienie obron lub uwag. Obrony i uwagi mogą przedstawiać strony. Sędzia musi jednak zażądać uwag obrońcy węzła małżeńskiego i rzecznika sprawiedliwości, jeśli występuje on w sprawie (kanon 1434 i 1606).

Po wzajemnym przekazaniu sobie pism obrończych i uwag, każdej ze stron wolno przedłożyć odpowiedzi, w ciągu krótkiego czasu wyznaczonego przez sędziego. Prawo to przysługuje stronom tylko jeden raz, chyba że sędzia, uzna, iż należy je przyznać ponownie; wtedy zaś zezwolenie udzielone jednej stronie, należy uznać za dane i drugiej. Rzecznik sprawiedliwości i obrońca węzła małżeńskiego mają prawo ponownej repliki na odpowiedzi stron (kanon 1603).

Opracowanie ostatecznego wyroku składa się z trzech faz: przygotowanie, dyskusja i redakcja wyroku. Należy to już do sędziów biorących udział w sprawie. Jak to już wcześniej podane, sprawy małżeńskie normalnie rozstrzyga trybunał kolegialny składający się z trzech sędziów: przewodniczącego, relatora inaczej zwanego ponensem (sędzia sprawozdawca, sporządzający wyrok) i trzeciego sędziego. W wyznaczonym na zebranie dniu, poszczególni sędziowie przynoszą swoje pisemne wnioski, co do meritum sprawy i uzasadnienia zarówno prawne, jak i faktyczne, na podstawie których doszli do swoich wniosków; wnioski te dołącza się do akt sprawy, zachowując je w tajemnicy. Następnie ma miejsce dyskusja pod kierunkiem przewodniczącego trybunału, przede wszystkim po to, by ustalić, co należy postanowić w rozstrzygającej części wyroku.

Prawodawca kościelny pragnąc uniknąć możliwości wydania niesprawiedliwego bądź nieważnego wyroku przewidział w prawie procesowym środki prawne przeciwko takiemu orzeczeniu sądowemu. Po ogłoszeniu nie uzyskuje on jeszcze klauzuli wykonalności, czyli nie staje prawomocny, gdyż od momentu publikacji wyroku zaczyna się czas przeznaczony na wniesienie apelacji. Strona, która czuje się pokrzywdzona wyrokiem niższej instancji, może odwołać się do sądu wyższej instancji celem ponownego rozpatrzenia sprawy, a w konsekwencji uchylenia lub zmiany wyroku. Apelacja nie jest to jednak obowiązek pokrzywdzonego, ale uprawnienie, z którego może skorzystać lub niej zaniechać czy zrzec się prawa do niej. Kiedy jednak została ona wniesiona i skierowana do sędziegodo ponownego rozpatrzenia i rozstrzygnięcia, wywiera ona skutki zarówno w odniesieniu do stron, jak i do samego wyroku. Apelacja złożona przez stronę powodową przysługuje również stronie pozwanej i odwrotnie. Gdy została ona wniesiona tylko do pewnej części wyroku, można jeszcze apelować wpadkowo w stosunku do innych części. W odniesieniu do wyroku apelacja wywiera skutek zawieszający i dewolutywny ^{[ 6 ]}. Sprawa zostaje skierowana do wyższego trybunału do ponownego rozpatrzenia, a wykonanie wyroku zostaje wstrzymane aż do ukończenia postępowania przed sądem wyższej instancji.

Na skutek małej wiedzy na temat stwierdzania nieważności małżeństwa powstałą wokół tego tematu wiele mitów. Są to między innymi fałszywe stwierdzenia iż:

- osoba, która żyła w małżeństwie przez wiele lat, nie może uzyskać stwierdzenia nieważności małżeństwa;

- osobie z dziećmi nie można przyznać stwierdzenia nieważności małżeństwa;

- nie można dostać kościelnego stwierdzenia nieważności małżeństwa bez cywilnego stwierdzenia nieważności małżeństwa ponieważ Kościół nie uznaje rozwodu cywilnego;

- były małżonek musi uczestniczyć w procesie o stwierdzenie nieważności małżeństwa;

— stwierdzenie nieważności małżeństwa dotyczy tylko osoby zakładającej sprawę, a nie byłego współmałżonka/ki.

Przyczyny stwierdzenia nieważności

Zawarcie małżeństwa w Kościele Katolickim nie jest możliwe, gdy występują określone przez prawo kanoniczne, przyczyny. Przeszkody do zawarcia małżeństwa podzielono na publiczne i tajne. Za publiczną uważa się taką przeszkodę, która może być udowodniona w zakresie zewnętrznym (np. przeszkoda wieku); poza tym przeszkoda jest tajna (np. przeszkoda występku) . Z uwagi na pochodzenie wyróżnia się przeszkody z prawa Bożego (impotencja, pokrewieństwo w pierwszym stopniu linii prostej, istniejący węzeł małżeński) i z prawa kościelnego — będą nimi pozostałe przeszkody wymienione przez KPK. Dzieli się też miedzy innymi przeszkody na absolutne (zabraniają małżeństwa w sposób absolutny z kimkolwiek — istniejący węzeł małżeński lub święcenia) i względne (nie pozwalają na małżeństwo jedynie z określonymi osobami — np. pokrewieństwo lub powinowactwo).

[ 1 ] O instytucji rozwodu w prawie cywilnym, zob. art. 56 — 61 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. — Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz art. 425 — 446 ustawy z 17 listopada 1964 r. — Kodeks postępowania cywilnego — przyp. MA.

[ 2 ] O instytucji unieważnienia małżeństwa w prawie cywilnym, zob. art. 10 — 22 ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. — Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz art. 425 — 435 i 447-452 ustawy z 17 listopada 1964 r. — Kodeks postępowania cywilnego — przyp. MA.

[ 3 ] Codex Iuris Canonici auctoritate Joannis Paulli PP. II promulugus, AAS 75 (1983) pars II s. 1-317.

[ 4 ] Codex Juris Canonici Pi X Pontificis Maximi iussu digestus, Benedicti, PP. XV aucotitate promulugatus. AAS 9 (1917) pars II s. 3-521.

[ 5 ] Jest to instytucja typowa dla rozwodu, znana także w polskim prawie cywilnym, tzw. postępowanie pojednawcze. w czasie którego sędzia nakłania strony do pojednania, „mając w szczególności na uwadze dobro dzieci i społeczne znaczenie trwałości małżeństwa" (art. 436 § 1 KPC) — przyp. MA.

[ 6 ] Dewolucja — przeniesienie sprawy do wyższej instancji — przyp. MA.