Po drugiej wojnie światowej badania nad obliczem ideowym XVII-wiecznych Braci Polskich podjęło nowe pokolenie badaczy — profesorowie filozofii Zbigniew Ogonowski i Lech Szczucki, oraz historycy, głównie Józef Tazbir. Zaczęły ukazywać się studia o arianach — elicie intelektualnej, będącej w największym stopniu rzecznikiem pokoju i tolerancji religijnej — oraz o specyfice sytuacji w Rzeczypospolitej, w której przez ponad sto lat od momentu zetknięcia się z prądami reformacji nie doszło do wewnętrznej wojny religijnej. Pracom badaczy w Polsce Ludowej postanowili sprzeciwić się niektórzy przedstawiciele emigracji londyńskiej. Z inspiracji przedstawicieli dawnej endecji obciążono zarówno arian, jak i przebywających w Rzeczypospolitej Braci Czeskich, winą za przedkładanie niechęci do katolicyzmu nad spoistością państwową oraz oskarżano ich o przygotowywanie pierwszej próby rozbioru Polski. Konferencja londyńska znalazła odzwierciedlenie w krajowym piśmiennictwie i niektórych dyskusjach, dotyczących arianizmu polskiego, toczonych przez historyków pod koniec lat 60. i w latach 70. w PRL. ^{[ 2 ]}

Badacze obcojęzyczni, cytując źródła, jak i poszczególne prace swych poprzedników, dotyczące złożonego obrazu reformacji europejskiej każdorazowo zaznaczali pozycję i nastawienie przywoływanego autora, np. „autor pozytywnie nastawiony do arianizmu", „autor występujący z pozycji sympatyzujących z obozem kontrreformacji". ^{[ 3 ]}

Ponowne zbliżenie się zarówno do literatury ariańskiej, jak i do świadectw epoki im poświęconych oraz do bogatego dorobku historiografii winno wyjść poza skłonność do oceniania badanych zjawisk poprzez nakładanie etykiet typu „zjawisko pozytywne"/ "zjawisko negatywne", „dobre / złe". Konieczność uwolnienia narracji historycznej od „białego" i „czarnego" mitu, dotyczącego skomplikowanego zjawiska historyczno-religijnego, jakim był arianizm w XVI- i XVII-wiecznej Polsce, staje się wymogiem o pierwszorzędnym znaczeniu.

3. Psychologia historyczna

Perspektywa psychologii historycznej pozwala rozszerzyć obraz losów i dorobku jednostek, jak i zbiorowości, nad którą pochyla się badacz materiału historycznego. Nie ma powodu, dla którego nie należałoby założyć szerszej perspektywy poznawczej, posiadanej przez psychologicznie zorientowanego historyka, niż świadomość poddanych przez niego analizie bohaterów z odległej przeszłości ^{[ 4 ]}. W przypadku, gdy zainteresowanie epok późniejszych wynika ze spuścizny piśmienniczej wartej czytania lub dokonań wartych opisania, można zaproponować następującą klasyfikację dostępnych świadectw historycznych.

Poziom pierwszy — uwarunkowania życia codziennego, troska o byt oraz spokojną i dostatnią egzystencję materialną. W przedziale tym mieszczą się takie zjawiska, jak ewolucja zapatrywań członków Zboru Mniejszego na problematykę własności, udziału w życiu publicznym, dochodzeniu swych praw przed sądami. W tym przedziale znajdą swe miejsce liczne świadectwa, dotyczące starania szlachty ariańskiej o pozyskiwanie i utrzymanie majątków, prowadzona działalność rolnicza w oparciu o system folwarczno-pańszczyźniany, zgłaszanie się na służbę arystokracji w ramach charakterystycznego dla ówczesnej Europy, w tym zwłaszcza dla Rzeczypospolitej, systemów „klienteli" magnackich. ^{[ 5 ]}

Poziom drugi — uwarunkowania kulturowe, odebrane wychowanie, tradycje, z którymi stykał się lub do których sięgał historyczny bohater. Większość arian wywodziła się najpierw ze szlachty kalwińskiej oraz katolickiej. Z wyjątkiem świąt religijnych uczestniczyli oni w życiu kulturalnym, brali udział w sejmikach szlacheckich i sejmach elekcyjnych, czasem wypracowywali odrębne stanowisko w sprawach wewnętrznych Rzeczypospolitej (np. gremialnie odmówili wzięcia udziału w rokoszu Zebrzydowskiego). Jednoczenie, jako osobna grupa, prezentowali bezdyskusyjnie stanowisko w kwestiach, które zaprzątały uwagę reformacji luterańskiej i kalwińskiej w okresie ich kształtowania się. Były to problemy A) wzajemny stosunek nauki i wiary, B) stosunek władzy świeckiej do władzy religijnej i C) kwestia celibatu.

Ad A. U arian postawa pro-empiryczna nie neguje metafizyki. Byli skłonni twierdzić, że każde doświadczenie empiryczne wyrasta na założeniach metafizycznych. Należy zatem w praktycznym wymiarze życia skończyć z alienacją pierwiastka metafizyczno-duchowego, a jedyną drogą, która to umożliwia jest powrót do wspólnoty pierwszych chrześcijan naśladujących Chrystusa.

Ad B. Władza świecka i duchowna winny być rozdzielone, gdyż nawet w starożytnym Izraelu w czasach pokoju i stabilizacji istniał osobny porządek kapłanów i władców. Zdaniem wspólnoty władza duchowa, która zasłania się władzą świecką, traci na znaczeniu i wyrodnieje.

Ad C. Namiętności i pożądanie towarzyszą młodemu człowiekowi, ale mogą być zawieszone aktem świadomej woli, co powinno mieć miejsce w określonych okolicznościach. Stanu kontroli nie należy jednak nadwerężać, dlatego podobnie jak cała reformacja, arianie byli przeciwnikami celibatu.

Poziom trzeci — tworzona i kreowana tożsamość: wszystko to, co dzięki działaniom podejmowanym wspólnie z innymi lub indywidualnie podmiot procesu historycznego utrwalił, a co znalazło oddźwięk u jego współczesnych lub potomnych. Tak kreowany dorobek zawsze odtwarza wizerunek indywidualnego losu, jego istoty oraz tła otaczające wybitne jednostki zbiorowości. Bracia Polscy uważali się za odrębną religię - twierdzili, że ich tożsamość wykuwa zgodny z rozumem akt wiary. U arian akt wiary czy nawrócenie był jedynie aktem woli człowieka, do którego nie jest potrzebna ingerencja Boga. Wiara i fideizm ariański opierały swe podstawy, jak i punkt dojścia w aktywności intelektualnej człowieka. Zdaniem arian można i należy wspierać człowieka w jego poszukiwaniach drogi do Boga — właściwe użycie rozumu na tej drodze będzie nagrodzone. Problem wyboru intelektualno-religijnego i moralnego łączą się ze sobą i stają się centralnym problemem ariańskiej etyki. Grzech w nauce Braci Polskich bierze się przede wszystkim ze źle ukształtowanego umysłu, który zezwala na deprawację woli. Zatem wniosek: rozum trzeba oświecać. Wyłączne podporządkowanie woli samoistnemu rozumowi (zgodnie z wiernością wobec nauk Arystotelesa) oraz odrzucenie tak katolickiej, jak i kalwińskiej nauki o łasce, ukształtowało ariańską tożsamość i postawę wobec świata.

Poziom czwarty — jest to poziom wszechstronnych, „oceanicznych" możliwości, choć przeżywany jest jedynie w ulotnych chwilach. Mieszczą się w nim zarówno akty heroizmu, najwyższej rangi dokonania twórcze, doświadczenia mistyczne, szczytowe chwile charakterystyczne dla biografii indywidualnych. Bracia Polscy nie byli mistykami i trudno w ich dorobku szukać świadectw, np. aktów strzelistych czy uniesień religijnych, choć, np. religijna poezja ariańska poddana sztywnym regułom epoki baroku (zwłaszcza Zbigniewa Morsztyna) była świadectwem doświadczenia religijnego. Jednak najbardziej zdumiewającym świadectwem intelektualnym Braci Polskich są refleksje teologiczne Fausta Socyna i Szymona Budnego. Faust Socyn głosił emanacyjną koncepcję Boga, nie będącego bytem wszechwiedzącym, ale zdobywającym wiedzę razem z rozszerzaniem się wiedzy i doświadczeń dzieł stworzonych: człowieka i otaczającej go przyrody. Klasyczną tradycją w teologii było to, że Bóg jest niezmienny. Socynianie powiedzieli zaś: „Nie, to nie prawda". W przeciwieństwie do większości teologów średniowiecznych i współczesnych, socynianie wierzą, że Bóg zmienia się, uczy i rozwija w czasie, tak jak ludzie. W ten oto sposób socyniańska koncepcja Boga oddziałała na myśl amerykańskiego filozofa i teologa Ch. Hartshorne’a, 1897-2000, głównego obok A.N. Whiteheada przedstawiciela filozofii procesu.

Szymon Budny na podstawie gruntownych studiów Biblii, zwłaszcza Starego Testamentu, zdołał odtworzyć koncepcję pierwotnych wspólnot pierwszych chrześcijan, którzy zachowywali obyczajowość, sposób świętowania i rytuały żydowskie. Studia te po dziś dzień imponują swą wnikliwością a ówcześnie wywarły znaczący wpływ na oblicze tego ruchu religijnego. Ani w okresie Średniowiecza, ani później nikt z taką żarliwością i znawstwem nie proponował powrotu do pierwowzoru pierwszych gmin chrześcijańskich.

Zaproponowany podział piśmiennictwa ariańskiego ma charakter umowny. W indywidualnej, jak i w grupowej biografii, fakty, o których mówią świadectwa z jednego poziomu oddziałują na pozostałe. Czytelniejsza klasyfikacja bogactwa różnorodnych świadectw: listów, kronik, prywatnych zapisków, pamiętników, ogłoszonych drukiem traktatów na tematy teologiczne, filozoficzne, czy społeczno-polityczne stanowi wartość samoistną.

Jednocześnie psychologia historyczna, która wzrasta w okresie kultury, określanym mianem postmodernizmu, powinna przyswoić postulaty tego nurtu kierowane w stronę historiografii. Nawołują one przede wszystkim do pokory w stosunku do przedmiotu badań naukowych (okresu, zjawiska czy bohatera w przypadku pracy historyka) oraz do równomiernie rozłożonego krytycyzmu skierowanego zarówno w stosunku do zastanych, jak i własnych ustaleń badawczych. Z tego też powodu zorientowana dedukcyjnie metoda poznania, polegająca na segregacji świadectw piśmiennictwa, winna zostać uzupełniona przez zorientowaną indukcyjnie metodę analizującą historyczne konflikty związane z badanymi zjawiskami. Analizę taką można przeprowadzić, stawiając pytania, które ukażą osie najważniejszych napięć, konfliktów i szerzej naświetlą problemy w postrzeganiu wzajemnych zróżnicowań.

Pytaniami tymi są:

— jaki obszar zagadnień jest szczególnie gorliwie przemilczany w piśmiennictwie badanej grupy (lub jednostki)?

— jakiego typu problemów dotyczą największe kontrowersje w zakresie piśmiennictwa pomiędzy świadectwami badanej grupy (lub jednostki) a świadectwami pochodzącymi z jej otoczenia?

Po przeczytaniu tego tekstu, czytelnicy często wybierają też: Bracia polscy w XVI-XVII w. Dzieje prześladowania Arian

Send text to e-mail address..

Print-out version..    PDF    MS Word

Jerzy Kolarzowski Doktor habilitowany, adiunkt w Instytucie Historyczno-Prawnym Uniwersytetu Warszawskiego (Wydział Prawa i Administracji). Współzałożyciel i rzecznik prasowy PPS (1987 - luty 1988), zwolniony z pracy w IPiP PAN (styczeń 1987), współredagował Biuletyn Informacyjny Ruchu Wolność i Pokój (1986–1987), sygnatariusz platformy Wolność i Pokój (1985), przekazywał i organizował przesyłanie m.in. do Poznania, Krakowa, Gdańska, Lublina i Puław wielu wydawnictw podziemnych. Posiada certyfikat „pokrzywdzonego” wystawiony przez IPN w 2003 r. Master of Art of NLP. Pisze rozprawę habilitacyjną "U podstaw europejskiej filozofii praw człowieka. Narodziny jednostki w sferze publicznej i prywatnej w pismach Braci Polskich". Zainteresowania: historia instytucji życia publicznego i prywatnego, myśl etyczna i religijna Europy (zwłaszcza okresu reformacji). Bada nieoficjalne nurty i idee inspirujące kulturę europejską. Hobby: muzyka poważna, fotografia krajobrazowa. Autor książki Filozofowie i mistycy  Number of texts in service: 51  Show other texts of this author  Newest author's article: Polski i brytyjski samorząd terytorialny - zasadnicze różnice